Chỉ có một con đường tự đổi mới quy hoạch đô thị hiện nay ở Việt Nam: đó là phải rời bỏ kiểu quy hoạch chính trị và quy hoạch xin-cho thời bao cấp để chuyển sang quy hoạch chiến lược theo dạng hợp tác quy hoạch giữa chính quyền, nhà chuyên môn, nhà đầu tư với cơ chế chủ động tham gia và giám sát của người dân tại địa điểm quy hoạch. 

Bởi, Việt Nam cần ra với nhân loại và bởi quy hoạch không phải việc của riêng chính quyền đô thị mà của mỗi công dân đô thị.  

Khu chung cư Giảng Võ vốn đông đặc, chỉ quy định xây công trình cao 21 tầng nhưng cấp phép 10 tòa cao 50 tầng. (Ảnh: Lê Anh Dũng) 

Quy hoạch của thế giới ngày càng tiến bộ...

Quy hoạch đô thị (QHĐT) đã trải qua sự thay đổi mạnh mẽ trong thế kỷ XX cho đến nay, nhằm giải quyết những hậu quả tiêu cực về môi trường và xã hội do sự phát triển duy ý chí những đô thị công nghiệp, đô thị ưu tiên giao thông ô tô cá nhân. Các lý luận quy hoạch đô thị vì thế cũng liên tục thay đổi để giảm thiểu hậu quả của thời đại công nghiệp. Có thể điểm qua 4 chặng thay đổi của lịch sử QHĐT để thấy sự thay đổi tư duy đã giữ cho nó có thể dẫn hướng đô thị thế giới: 

Phong trào thành phố vườn (Gardern City) của Howard: Lấy cảm hứng từ xã hội không tưởng của Edward Bellamy và Henry George, Howard xuất bản cuốn sách Garden Cities of Tomorrow vào năm 1898. Đây được coi là cuốn sách quan trọng nhất trong lịch sử phát triển của QHĐT. Các thành phố vườn được xây dựng để có thể tự sinh, liên kết với nhau bằng đường bộ hoặc đường sắt. Người dân có quyền tiếp cận mọi dịch vụ đô thị, đi đến nơi làm việc thuận tiện bằng phương tiện giao thông công cộng. Thời kỳ đỉnh cao của cuộc cách mạng công nghiệp thế kỷ XX, quy hoạch hướng đến đô thị công nghiệp kiểu mới với những tòa nhà chọc trời, cung ứng chỗ ở và dịch vụ cho hàng triệu dân với nhiều kế hoạch tái cấu trúc xã hội. Những năm đầu thế kỷ XXI, vấn đề vùng đô thị và siêu đô thị xuất hiện, như mối liên hệ hữu cơ giữa các vấn đề dân cư, kinh tế - xã hội với sự đổi mới QHĐT.

Đô thị hóa kiểu mới và yêu cầu phát triển bền vững: Sự phát triển ồ ạt của phương tiện giao thông cá nhân đã tạo ra những khủng hoảng đô thị. Kiểu QHĐT mà Việt Nam đang áp dụng bị thay thế dần những năm 60-80 thế kỷ XX khởi nguồn tại châu Âu. Các quốc gia tiến hành xây dựng các thành phố thông minh hơn, với phương tiện giao thông thân thiện môi trường, giúp người dân ít bị lệ thuộc hơn vào ô tô cá nhân. Khái niệm về quản lý Dòng tuần hoàn của sử dụng đất (Circular flow land use management) xuất hiện ở châu Âu đã thúc đẩy mô hình đô thị bền vững với những thành phố nhỏ và nén, hạn chế sự biến mất của đất nông nghiệp do hiện tượng “phình rộng” đô thị. Trào lưu QHĐT theo Đô thị hóa kiểu mới lan tỏa (New Ubannism), tập trung nguồn lực bảo vệ môi trường toàn vùng, củng cố tính bền vững của các đô thị dàn trải hiện có, đặc biệt tập trung nguồn lực phát triển “hạ tầng xanh”.

Hợp tác quy hoạch chiến lược: Được QHĐT áp dụng những năm 80-90 thế kỷ XX, bắt nguồn từ Chương trình hợp tác vì mục tiêu chiến lược (CoSGOP), nhằm nhấn mạnh sự tham gia đa tác nhân trong liên kết phát triển đô thị. Hình thành một khung lý thuyết giúp quá trình tái phát triển những vùng đô thị lớn và tồi tàn ở châu Âu như một dạng khung quy trình cho việc đối thoại cùng tham gia quá trình ra quyết định thay cho bản quy hoạch kiểu cũ. Cách tiếp cận mới giúp hình thành những bản kế hoạch chiến lược dựa trên những điểm mạnh - điểm yếu, cơ hội - thách thức, xây dựng kịch bản, và tầm nhìn phát triển, xác định mục tiêu chung làm cơ sở cho quy hoạch hành động và chương trình hành động mềm dẻo có sự đồng thuận của các đối tác phát triển. Các chính sách phát triển bằng quy hoạch chiến lược đã đảm bảo sự vận hành các đô thị xuyên biên giới thuộc Cộng đồng chung châu Âu.

Hợp tác quy hoạch: Theo tổng kết của Hiệp hội Quy hoạch thế giới, vào năm 2000, gần như các nước có dân số đô thị chiếm trên 50% đã rời bỏ phương pháp quy hoạch tổng thể kiểu truyền thống do nó khó đáp ứng nền kinh tế thị trường. Đòi hỏi QHĐT mềm dẻo hơn, được lập trình linh hoạt cho phép sự tham gia liên tục của các bên liên quan. Hai thành phố Portland và Seattle (Mỹ) đã đi đầu trong việc áp dụng nguyên tắc Hợp tác quy hoạch nhằm đảm bảo cân bằng quyền lợi của các đối tác tham gia phát triển đô thị. Quá trình này phụ thuộc vào cách tổ chức toàn diện của toàn bộ quá trình quy hoạch, có sự tham gia của tất cả các bên liên quan và các nhóm bị ảnh hưởng, cộng đồng phải có quyền ra quyết định cuối cùng, cam kết của chính phủ về việc hỗ trợ các nguồn lực (chính sách, tài chính và trí tuệ) phải được thực thi, các tổ chức thực thi và giám sát quy hoạch phải có khả năng giải quyết xung đột và tổ chức cộng đồng. Cách làm này khai thác và phân bổ công bằng mọi nguồn lực phát triển dựa trên sự tham gia trực tiếp của các tổ chức dân sự.

... và những quy hoạch đi ngược tương lai ở Việt Nam

Trong khi QHĐT thế giới ngày càng tiến bộ thì một số quy hoạch tại Việt Nam đang gây tranh cãi về tính pháp lý cũng như chuyên môn, chứng tỏ sự... tụt hậu do không chịu đổi mới.

Quy hoạch hai bờ sông Hồng: Ước mơ có một thành phố Hà Nội hai bên sông Hồng không phải chỉ của hôm nay mà đã bắt đầu hơn một thế kỷ trước, khi toàn quyền Paul Doume cho khánh thành cầu Long Biên huyền thoại năm 1902 nối hai bờ sông Hồng để tạo nền kinh tế hàng hóa, tạo nên đô thị hiện đại cho Hà Nội. Những năm chiến tranh dài dằng dặc đã làm cho thành phố hầu như chỉ dừng lại ở bờ Nam.

Năm 2006, trong Báo cáo Vùng Hà Nội cũ, Tư vấn Nhật-HAIDEP có đề xuất khu vực sông Hồng được giữ như một khu bảo tồn thiên nhiên giữa trung tâm đô thị - một dạng vành đai xanh và “central park”. Giới chuyên môn vẫn đánh giá đây là tầm nhìn tốt nhất cho Hà Nội hàng trăm năm sau. Nhưng nó lại ngược với tính toán của các doanh nghiệp bất động sản. 

Cuối năm 2008, Hà Nội tổ chức triển lãm Quy hoạch hai bờ sông Hồng, quy hoạch này thực hiện việc lồng ghép dự án sông Hồng dài 40km đoạn qua trung tâm Hà Nội vào Quy hoạch chung của thủ đô. Đồng nghĩa là Quy hoạch chung thủ đô đã phê duyệt nội dung khung của quy hoạch thành phố ven sông Hồng với 4.200ha đất và có 4 khu chức năng: Khu 1 - Thượng Cát từ Chèm đến cầu Thăng Long sẽ chuyển thành không gian xanh; Khu 2 - bãi Tứ Liên từ cầu Thăng Long đến cầu Chương Dương sẽ thành không gian xanh với nhiều công trình văn hóa quốc gia mang tính chất cộng đồng (kiên quyết hạn chế phát triển nhà cao tầng tại đây); Khu 3 - cầu Chương Dương đến cầu Thanh Trì có cho xen cấy các khu dân cư chiều cao trung bình; Khu 4 - gắn với làng cổ Bát Tràng cũng cấm không phát triển nhà cao tầng nữa. Khung quy hoạch chức năng này thật đáng ngưỡng mộ khi pháp lý hóa hình thái không gian chủ đạo ven hai bờ sông Hồng là khu cảnh quan-khí hậu cốt lõi.

Rất tiếc tầm nhìn của Quy hoạch chung thủ đô đã không được coi trọng chỉ sau 8 năm khi dự án này được tái khởi động lần hai. 

Tháng 1/2017 khi khởi động lại dự án này, Hà Nội không làm rõ nội dung của khung pháp lý nêu trên, quy trình làm lại vi phạm Luật QHĐT và Luật Đấu thầu: Khu 2 và Khu 3 vẫn là những ám ảnh khôn nguôi cho các nhà “tư bản đất” vì lợi thế mặt tiền quay ra sông trên chiều dài gần như của toàn bộ thành phố. Đã có không ít dự án lớn tranh thủ lợi thế này để xây cao tầng, bất chấp khung quy hoạch đã phê duyệt: khu đô thị sầm uất Times City chân cầu Vĩnh Tuy và khu Sun Grand Lương Yên... 

Quy hoạch phân khu hai bờ sông được Viện Quy hoạch Hà Nội tiến hành ba năm trước, gần hoàn thành với nhiều tỷ đồng ngân sách đã được chi tiêu, bỗng nhiên bị ngừng lại bằng hai văn bản của lãnh đạo thành phố (Thông báo 336-TB/TU tháng 12.2016 của Thành ủy và Thông báo 13/TB-UBND tháng 1.2017 của UBND Hà nội), để trao quy hoạch này cho ba công ty: Công ty Sun Group, Công ty cổ phần Geleximco và Tập đoàn Vingroup cùng tài trợ lập lại quy hoạch. Động lực kinh doanh của các nhà phát triển bất động sản này chưa kịp bàn, thì ngày 4.2 Geleximco đã cùng Viện Thiết kế và Quy hoạch thành phố Hàng Châu (Trung Quốc) đi khảo sát thực địa dọc hai bên bờ sông Hồng, làm việc với Sở Quy hoạch Kiến trúc Hà Nội và được Sở bàn giao tài liệu lập quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng tỷ lệ 1/5.000 (theo VnExpress ngày 20/3/2017).

Điều này vi phạm Luật Đấu thầu và Luật QHĐT một cách cơ bản: Luật Đấu thầu đã khẳng định dịch vụ tư vấn quy hoạch hai bờ sông Hồng phải tổ chức đấu thầu quốc gia, và chỉ gọi thầu quốc tế khi Việt Nam không có nhà thầu đủ khả năng đáp ứng lập quy hoạch loại này. Còn Luật QHĐT buộc các tổ chức tư vấn lập quy hoạch phải có pháp nhân tại Việt Nam, và với quy mô lớn như vậy, Hà Nội phải tổ chức thi tuyển chứ không thể chỉ định thầu.

Một thực trạng buồn của thời “tư bản đất” lên ngôi: người dân chỉ là thứ yếu, quỹ đất trung tâm mới là điểm ngắm của các nhà đầu tư.
Thật khó hiểu, một việc tày trời vì liên quan đến tương lai của thủ đô sẽ có hơn 10,5 triệu dân mà có tới ba cái quên: “Quên” nội dung pháp lý của khung quy hoạch hai bờ sông Hồng trong Quy hoạch chung Thủ đô mở rộng năm 2008 khi không đưa nó vào nhiệm vụ quy hoạch; “quên” tổ chức đấu thầu bằng hình thức thi tuyển quốc gia; và “quên” lòng tự tôn dân tộc, “quên” giới chuyên môn trong nước khi thông qua một công ty tư nhân nhỏ nhoi để mời một viện từ Trung Quốc sang quy hoạch. Việc này có thể làm xuất hiện rất nhiều giả thuyết, nhưng hơn cả: phải chăng có nhóm lợi ích nào đó đã đi ngược luật pháp, đi ngược tương lai thủ đô khi chỉ nhằm vào quỹ đất 1.500ha mặt tiền sông tại trung tâm Hà Nội?

Quy hoạch dự án cải tạo chung cư cũ: Tại văn bản số 5621 của UBND TP. Hà Nội ngày 30.9.2016, hiện có 19 doanh nghiệp được giao lập quy hoạch chi tiết 1/500 để cải tạo các khu chung cư cũ. Nhiều “ông lớn” bất động sản sẵn sàng lao vào cuộc. Chỉ có thể giải thích các khu chung cư này sở hữu quỹ đất vàng rất lớn ngay tại bốn quận trung tâm Hà Nội cũ, là cơ hội không lặp lại: Sun Group “ôm” 3 khu tập thể với 111 nhà chung cư cũ cần cải tạo; Công ty CP Tập đoàn FLC với khu Kim Giang có 68 nhà; Tập đoàn T&T có hai khu với 41 nhà; Geleximco có Khương Thượng với 30 nhà. Vingroup “ôm” 5 khu tập thể với 105 nhà tại trung tâm Ba Đình có giá bán chung cư 45-70 triệu đồng/m2, rồi Hòa Phát 88 nhà, Công ty Sông Hồng có 41 nhà, Tung Shing với 88 nhà…Ưu đãi hơn nữa, khi ngày 4.4.2016, UBND TP. Hà Nội ban hành Quy chế quản lý quy hoạch, kiến trúc công trình cao tầng trong khu vực nội đô lịch sử Hà Nội.

Theo đó, số tầng cao đối với 17 dự án chung cư cũ có diện tích trên 2ha được phép nâng tới 25 tầng. Cải tạo những chung cư cũ có chiều cao chỉ 2-5 tầng và mật độ xây dựng rất thấp (20-30%), thành 25 tầng với mật độ cao gấp đôi ba lần quả là một cơ hội kinh doanh vàng khi Hà Nội có chính sách ưu đãi lớn để xóa nhà cũ. Lại càng nóng khi Vihajico đề xuất lấp một phần hồ Thành Công trong Quy hoạch cải tạo Khu tập thể Thành Công.

Vậy là các quy hoạch chi tiết cải tạo hàng ngàn ha chung cư cũ cũng “quên” các bộ luật điều tiết công việc quy hoạch. Lại chỉ định quy hoạch cải tạo theo cơ chế xin-cho, lại chủ đầu tư tự mời tư vấn ngoại, lại mập mờ về nhiệm vụ quy hoạch - vốn bị điều tiết bởi Quy hoạch chung thủ đô năm 2008 đã hạn chế tối đa cao tầng ở trung tâm lõi nội đô lịch sử, và quy chế quản lý quy hoạch kiến trúc vốn chỉ cho khu Giảng Võ, Nhà máy rượu tại Lò Đúc xây nhà cao 21-25 tầng (nhưng giấy phép năm 2016 thì cấp cho Giảng Võ là 50 tầng, cho Nhà máy rượu 45 tầng). Người ta đã quên mất cơ thể vốn ọp ẹp của thành phố, quên tương lai của 4,5 triệu dân nội thành vốn luôn bị kẹt xe, tắc đường, ô nhiễm bụi mịn, bệnh tật, thiếu trường học, chợ búa, bệnh viện, điện nước sinh hoạt.

Không chỉ Hà Nội, trên địa bàn TP.HCM hiện có 474 cụm chung cư cũ xây dựng trước năm 1975 với tổng số 27.208 căn hộ. Thành phố này cũng đang “nóng” cải tạo chung cư có quỹ đất vàng tại quận 1, 3 và quận 5, 10 với 24 nhà đầu tư đăng ký thực hiện. Còn 203 nhà chung cư cũ nát tại các quận ven nội đô cũ chỉ có vài nhà đầu tư quan tâm. Con số đó nói lên một thực trạng buồn của thời “tư bản đất” lên ngôi: người dân chỉ là thứ yếu, quỹ đất trung tâm mới là điểm ngắm của các nhà đầu tư bằng mọi cách chiếm đoạt, bất chấp phải đánh đổi bằng căn bệnh đầu to làm nghẹt thở và bức tử thành phố. 

PGS.TS Nguyễn Hồng Thục 
(Người Đô thị)