Khi vương quốc hang động nơi miền sơn cước Quảng Bình nước ta đang được điều tra khảo sát thì các thành phố ngầm nằm giữa cao nguyên Cappadocia của Thổ Nhĩ Kỳ đã trở thành địa điểm du lịch nổi tiếng. Có hơn mười thành phố được phát hiện nằm trong lòng đất tạo thành một tam giác như thế phòng thủ.
Người ta đi đến đó qua hành trình dài từ eo biển Sardanelles nơi phân chia hai lục địa Á – Âu, hoặc bằng xe buýt từ thủ đô Ankara, hoặc đáp máy bay thẳng đến Kayseri chỉ cách thị trấn Urgup vài chục cây số về phía Đông.
Chuyến xe khởi hành từ Ankara lúc 12 giờ, đi về phía Nam đến Nevsehir lúc 5 giờ chiều. Một chiếc mini buýt đã chờ sẵn ở đó đưa chúng tôi về Urgup Evi Cave Hotel, một khách sạn sang trọng xây trong lòng núi.
- Ảnh bên : Cửa vào một thành phố trong lòng đất.
Urgup là thị trấn trung tâm của tam giác các thành phố cổ xây trong lòng đất, nằm giữa ba thành phố lớn hiện nay của Thổ Nhĩ Kỳ là Nevsehir ở phía Tây, Nigde ở phía Nam và Kaysery ở phía Đông. Khi ánh nắng ban chiều dần tắt thì Urgup cũng chìm vào không gian huyền bí như thể những con người hiện đại lùi vào quá khứ trong những hang động đào ngay bên dưới mặt đất.
Vào giữa những năm 1960, người ta vô tình bắt gặp lối vào thành phố cổ Derinkuyu bên dưới lớp tro hỏa sơn, rồi hơn chục thành phố ngầm lớn nhỏ khác được phát hiện. Hầu hết các thành phố này đều cho thấy trong thế kỷ thứ hai đã có nhiều đoàn người dồn tụ về cao nguyên Cappadocia, thường được gọi là cao nguyên Anatolia vốn là tên cũ của Thổ Nhĩ Kỳ, để tránh các cuộc bắt bớ bởi các hoàng đế La Mã. Họ cơi nới mở rộng, củng cố kiến thiết, tạo nên những tiện nghi đô thị cho hệ thống các thành phố đã được người Hittites xây trong lòng đất trong khoảng năm 1.200 trước Công nguyên.
Thực ra vùng này nằm giữa lưu vực các sông Kizilirmak vốn đã là một trong các trạm chính trên con đường tơ lụa, nơi trước đây các thương gia đến từ Ba Tư hay từ Trung Á dừng lại nghỉ chân hoặc giao hàng cho các thương khách mang về La Mã qua eo biển Sardanelles nối liền từ Á sang Âu. Từ Aksaray trên đầu ngọn sông, phong cảnh cao nguyên trung tâm thay đổi hẳn với hàng vạn ống khói tiên cao có thấp có như những chiếc nấm khổng lồ mà trên đầu là một tảng đá basalt đậm màu, trông như những cánh tay xinh đẹp giơ lên từ mặt đất. Ngày hôm sau chúng tôi đi Kaymakli nằm giữa đường từ Nevsehir đến Nigde phía Nam. Trong ánh nắng ban mai chan hòa khắp làng Ozluce người ta nhận ra ngay bên dưới là không gian của một thành phố cổ.
- Ảnh bên : Các ống khói tiên ấn tượng của Cappadocia.
Thành phố cổ Kaymakli rất rộng nhưng chỉ gồm một vài tầng ngầm nối với hai thành phố ngầm khác là Mazikoy ở phía Đông và Derinkuyu khoảng 9 cây số về phía Đông Nam bằng con đường nằm sâu trong đất. Cửa vào thành phố là một căn hầm đào dưới tảng đá basalt ăn thông với hành lang chính rộng hơn 15 mét mà bên trái là các kho chứa hay xưởng thợ và bên phải là nơi sinh hoạt cộng đồng; từ đây nối với những hành lang nhỏ hơn dẫn đến các căn phòng xinh xắn lớn nhỏ đục khoét trong các tầng đá tuff có màu xinh tươi, sặc sỡ và sinh động.
Người ta cho rằng người Hittites đã xây dựng thành phố ngầm để ẩn tránh người Phrygian, nhưng có vẻ nền văn hóa Hatti bản địa mới là chủ nhân của những ngôi nhà hang động có từ 2.500-2.000 năm trước Công nguyên. Sự vĩ đại của các thành phố ngầm tại đó thuộc về Derinkuyu, nơi đây, tổng số các tầng có thể tới 18 hay 20, sâu xuống lòng đất đến 85 mét và có thể dùng chứa đến 20.000 con người, một con số lớn lao kể cả với các thành phố xây trên mặt đất nhiều thế kỷ sau đó.
- Ảnh bên : Một thành phố hoàn toàn nằm sâu trong lòng núi đá.
Thành phố Derinkuyu được phát hiện năm 1963 và rồi trở thành điểm đến của khách du lịch và các đoàn du khảo. Người ta tìm thấy ở đây đầy đủ kiến trúc của một đô thị, từ phòng ăn, hầm rượu, đến các chuồng ngựa. Cappadocia có nghĩa là đất của các đoàn ngựa đẹp. Ở tầng thứ hai người ta xây dựng một tu viện với mái vòm và những phòng đọc sách. Ngôi thánh đường chính của thành phố nằm ở tầng thứ tư, ăn thông với ba tầng ngầm phía trên bằng các cầu thang đứng. Những vết nám đen trên tường cho biết thành phố đã được thắp sáng bằng đuốc và khoảng 15.000 ống thông hơi đồng thời là lỗ chiếu sáng đến độ sâu 55 mét. Đáy của mỗi lỗ thông hơi là một giếng cung cấp nước, nhưng nhiều giếng đã không thông lên tới mặt đất để tránh quân thù đầu độc.
Nằm cách Derinkuyu khoảng 30 cây số về phía Đông, thị trấn Soganli hiện ra giữa các thung lũng như một bảo tàng lộ thiên ấn tượng, kỳ bí và nổi tiếng không kém các bảo tàng lộ thiên khác ở Tatlarin gần Aksaray và ở Goreme trên đường từ Urgup đi Nevsehir. Từ trên các khinh khí cầu dành cho khách du lịch hay từ các núi cao người ta nhận ra loại ống khói tiên ở đây là những ngọn đồi hình nón, lớn có nhỏ có, nơi mà hàng hàng lớp lớp ô nhà đục sâu vào lòng đá như những dãy tổ chim bồ câu.
Trước mắt chúng tôi là một ngôi thánh đường chiếm trọn ngọn đồi lớn nhất, trong đó để lại dấu tích khắc vẽ tài tình của các nghệ nhân thế kỷ thứ bảy hay thứ tám trên mỗi cột đá, mỗi bức tường và bên dưới từng mét vuông của các mái vòm. Ngày hôm sau khi máy bay cất cánh đưa chúng tôi rời khỏi phi trường Kayseri thì ngôi thánh đường vẫn hiện rõ bên dưới, rồi lui dần sau đám mây mỏng như trở về quá khứ xa xưa cùng với các thành phố hang động và cả đàn ngựa Cappadocia hùng mãnh xinh đẹp nổi tiếng.
Hoàng Xuân Phương
