Theo một thống kê mới từ Chương trình Môi trường Liên hiệp quốc (UNEP), ngành xây dựng chiếm tới gần 40% lượng phát thải khí CO2 toàn cầu, trong đó vật liệu xây dựng đóng góp một phần không nhỏ.
Những con số này đang đặt ra áp lực, và cũng là cơ hội, cho các đô thị mới nổi như TPHCM hay Hà Nội. Làm thế nào để phát triển đô thị mà vẫn đảm bảo tính bền vững? Câu chuyện không chỉ nằm ở tầm nhìn quy hoạch, mà ở từng loại vật liệu, từng quy trình thiết kế và thi công cụ thể.
Xuất phát điểm của các khái niệm “đô thị xanh” hay “đô thị bền vững” chính là hiện tượng đô thị hóa – khi cư dân tập trung đông đúc trong một không gian hữu hạn, thiên về các hoạt động trao đổi, mua bán hàng hóa. Trên thực tế, các đô thị lớn đang gặp không ít khó khăn trong việc đáp ứng các nhu cầu xã hội (trường học, bệnh viện, năng lượng…), môi trường (rác thải, nước thải, bụi, tiếng ồn…), an toàn (giao thông, cháy nổ, thực phẩm…) và cả hạ tầng cơ sở kỹ thuật.
Lời giải ngược cho bài toán đô thị bền vững
“Đô thị bền vững cần nhiều hơn những công trình xanh; đó là bài toán quy hoạch hạ tầng đô thị, chính sách an sinh và phúc lợi xã hội hiệu quả, cùng nhiều yếu tố khác nữa. Công trình xanh chỉ là một mảnh ghép trong đó” – ông Nguyễn Trung Kiên, Giám đốc Công ty cổ phần tư vấn đầu tư và xây dựng Đất Việt (VILANDCO), từng chia sẻ. Có thể hình dung rằng, nếu đô thị bền vững là một cơ thể sống, thì công trình xanh là các tế bào. Tế bào khỏe mạnh là điều kiện cần, nhưng chưa đủ; quan trọng hơn là sự phối hợp giữa các tế bào để tạo nên một hệ vận hành hài hòa.
Tuy nhiên, đô thị bền vững và công trình xanh nên được tiếp cận song song, thay vì đặt thứ tự trước – sau. Một đô thị có quy hoạch bài bản và định hướng xanh hóa rõ ràng (về giao thông công cộng, năng lượng tái tạo, không gian xanh, hạ tầng chống ngập…) sẽ là nền tảng thuận lợi cho việc phát triển công trình xanh. Ngược lại, mạng lưới công trình xanh phân bố rộng sẽ góp phần thiết thực vào mục tiêu giảm phát thải, thích ứng biến đổi khí hậu, nâng cao chất lượng sống – chẳng hạn như cải thiện chất lượng không khí trong nhà.
Ông Kiên VILANDCO cũng chia sẻ, ở Việt Nam hiện nay, chúng ta thường bắt đầu từ việc “xanh hóa” các công trình đơn lẻ, nhưng lại thiếu đi định hướng quy hoạch đô thị xanh tổng thể. Hệ quả là các công trình dù đạt chuẩn xanh vẫn khó vận hành tối ưu, thiếu tính kết nối. Tư duy phát triển cần chuyển từ “cải tạo từng điểm” sang “thiết kế theo hệ thống” – làm quy hoạch xanh trước, công trình xanh sau.
Thực trạng công trình xanh ở Việt Nam
Tuy lý tưởng là có quy hoạch đô thị xanh định hướng từ đầu, nhưng trong điều kiện cụ thể hiện nay của Việt Nam, chúng ta có thể phát triển song song cả hai hướng. Những công trình xanh tiên phong, đặc biệt do khối tư nhân dẫn dắt, không chỉ giúp giảm tác động môi trường cục bộ, mà còn góp phần định hình thị trường và tạo ra tín hiệu để Nhà nước nhanh chóng xây dựng các chính sách phù hợp.
Từ khi khái niệm công trình xanh được giới thiệu ở Việt Nam gần 20 năm trước, thị trường đã có những bước phát triển đáng kể. Mốc quan trọng đầu tiên là sự ra đời của Hội đồng Công trình Xanh Việt Nam (VGBC) năm 2007, cùng với bộ tiêu chí LOTUS – công cụ đánh giá phù hợp với điều kiện trong nước.
Ngoài LOTUS, thị trường hiện ghi nhận sự phổ biến của các chứng chỉ quốc tế như LEED – được nhiều nhà máy và tòa nhà văn phòng lựa chọn để đáp ứng chuỗi cung ứng toàn cầu, và EDGE – phù hợp với nhà ở thương mại nhờ chi phí đánh giá thấp và có hỗ trợ tài chính từ các tổ chức quốc tế.
Tính đến nay, Việt Nam đã có hơn 560 công trình được chứng nhận xanh, chẳng hạn như tòa nhà Metropole Thủ Thiêm, nhà máy Coca-Cola Long An (cũ), hay gần đây là nhà máy LEGO tại Bình Dương (cũ), với tốc độ tăng nhanh trong vài năm trở lại đây. Dù đứng thứ ba Đông Nam Á về số lượng công trình xanh (sau Singapore và Malaysia), nhưng nếu xét tổng diện tích sàn (khoảng gần 20 triệu mét vuông), Việt Nam vẫn ở nhóm cuối khu vực – thấp hơn cả Indonesia và Philippines. Điều này cho thấy đa số công trình còn quy mô nhỏ, chưa tạo ra chuyển biến rõ nét về không gian đô thị hoặc hạ tầng hệ thống.
Chờ đợi “cú hích” từ chính sách
Hiện đã có một số chính sách của Nhà nước thúc đẩy phát triển công trình xanh, như Nghị định 15/2021/NĐ-CP, Quyết định 385/QĐ-BXD năm 2022, hay Nghị Quyết 26/2022/UBTVQH15. Đáng chú ý, Quyết định 385 đặt mục tiêu đến năm 2050 có trên 50% công trình sử dụng vốn đầu tư công đạt tiêu chí xanh.
Tuy vậy, theo nhận định của nhiều chuyên gia, phần lớn các chính sách này còn thiếu hướng dẫn chi tiết để có thể triển khai thực tế. Thứ nhất, định nghĩa về “công trình xanh” chưa rõ ràng, văn bản pháp luật chưa xác định cụ thể các tiêu chí hoặc tiêu chuẩn. Điều này tạo rào cản để các công trình hướng xanh tiếp cận các ưu đãi về thuế hay vay vốn. Thứ hai, thông tin về ưu đãi cho vật liệu và công trình xanh phân tán ở nhiều luật khác nhau (thuế, môi trường, đất đai, doanh nghiệp…). Thứ ba, quy chế ưu đãi còn chưa phân cấp rõ ràng, ví dụ như hệ số sử dụng đất được tăng thêm cho công trình xanh tại TPHCM nhưng không phân biệt mức chứng chỉ (chẳng hạn LEED Bạc, Vàng, Bạch Kim), dẫn đến việc doanh nghiệp chỉ làm ở mức tối thiểu để nhận ưu đãi. Thứ tư, một số chuyên gia kiến nghị nên bổ sung cả cơ chế chế tài, chẳng hạn phạt chủ đầu tư không tuân thủ tiêu chí môi trường, như một hình thức điều tiết thị trường một cách hiệu quả.
Cần chung tay để tạo sự thay đổi
Dù là công trình xanh hay đô thị bền vững, đây không thể là câu chuyện của riêng bất kỳ bên nào. Nhà nước cần đưa ra hướng dẫn rõ ràng, phối hợp cùng địa phương để thí điểm các dự án từ giai đoạn hoạch định. Các doanh nghiệp sản xuất, thiết kế, thi công, chủ đầu tư cần hành động song hành. Và mỗi người dân – là người mua nhà, cư dân hay nhân viên văn phòng – cũng có thể góp phần bằng lựa chọn sống, làm việc trong môi trường xanh, sạch, đẹp hơn.
Nguyễn Công Minh Bảo – Green Transition Consulting & Training
