Hàng chục con đập thủy điện trên dòng sông Mêkông đang gây ra những tác động tiêu cực mà thiệt hại của nó lớn hơn nhiều so với lợi ích từ lượng điện được tạo ra. Đã vậy, sự phối hợp của các nước tiểu vùng sông Mêkông để chia sẻ thông tin và cân bằng lợi ích đang trở nên khó khăn hơn khi Trung Quốc tham gia tài trợ xây dựng đập cho các nước kém phát triển.
Đập thủy điện Sesan 2 của Campuchia. (Ảnh: Nikkei Asia Review)
Tác động tiêu cực
Ông Sam In, người nông dân trồng lúa 48 tuổi ở tỉnh Stung Treng, phía Đông Bắc Campuchia, chưa bao giờ biết rằng người ta phải trả tiền để sử dụng nước, cho đến khi ông bị buộc phải rời khỏi nhà của mình bên bờ một nhánh sông Mêkông cách đây hai năm.
Cùng với hàng trăm hộ gia đình khác, 10 thành viên trong gia đình của Sam In phải di dời khỏi làng Sre Sronok để nhường chỗ cho công trình thủy điện. Giờ đây họ sống trong một ngôi làng mới do chính phủ xây dựng, nơi các ngôi nhà có mái xanh giống hệt nhau, nằm trên một vùng đất rộng.
“Chi phí sinh hoạt của chúng tôi tăng lên đáng kể”, Sam In nói với báo Nikkei Asia Review. “Chúng tôi phải mua nước để trồng lúa và sử dụng. Trước đây tất cả đều lấy từ sông, miễn phí”.
Chính phủ đã cấp cho gia đình 2 héc ta đất để trồng lúa, nhưng do không có hệ thống thủy lợi và các thiết bị canh tác phù hợp nên năng suất thấp hơn một nửa so với cánh đồng ở làng cũ.
Những cánh đồng cũ cách đó 20 cây số đã bị ngập nước vào tháng 9-2017, khi cửa xả lũ của đập hạ Sesan 2 được đóng lại, tạo ra một hồ chứa nước rộng 33.000 héc ta. Con đập trị giá 816 triệu đô la Mỹ, nằm cách sông Mêkông 25 ki lô mét, dự kiến sẽ tạo ra 400 MW điện khi đi vào hoạt động cuối năm nay, trở thành đập thủy điện lớn nhất ở Campuchia.
Người dân làng Sreok Sronok đã phản đối kế hoạch xây đập thủy điện khi nó được trình bày 10 năm trước. “Chính phủ giải thích rằng điện được tạo ra từ con đập sẽ có lợi cho cả nước. Họ nói đất nước cần xây dựng đập để không phải mua điện của Lào và giảm chi phí điện”, Sam In cho biết. “Nhưng tôi nghĩ rằng nó mang lại lợi ích nhiều hơn cho người dân thành phố”.
Ngoài những vấn đề mà Sam In và những người hàng xóm đang trải qua, con đập có thể mang lại những hậu quả không mong muốn khác như làm giảm nguồn cung cá, thay đổi dòng chảy, giảm trầm tích lòng sông… Một nghiên cứu năm 2012 của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ cho biết, con đập sẽ đe dọa hơn 50 loài cá.
Các chuyên gia và các tổ chức từ lâu đã lo ngại rằng, lợi ích kinh tế từ việc sản xuất điện của đập Sesan 2 vẫn đang là câu hỏi bỏ ngỏ, khi khu vực này phải hứng chịu một mùa khô kéo dài bảy tháng dẫn tới lưu lượng nước thấp. Bất chấp những băn khoăn đó, Chính phủ Campuchia vẫn thúc đẩy kế hoạch với sự ủng hộ của Trung Quốc.
Hydrolancang International Energy, một công ty con của tập đoàn Huaneng, là nhà đầu tư lớn nhất trong dự án, với 51% cổ phần, tập đoàn Hoàng gia chiếm 39%.
Việc xây dựng đập của Trung Quốc – trên phần thượng lưu sông – đang làm thay đổi đáng kể sinh kế của hơn 60 triệu người sống phụ thuộc vào sông Mêkông.
Sông Mêkông dài 4.800 ki lô mét bắt đầu từ cao nguyên Tây Tạng ở Trung Quốc, chảy qua tỉnh Vân Nam vào Đông Nam Á – Myanmar, Lào, Thái Lan và Campuchia – sau đó xuống Việt Nam, nơi nó thoát ra biển Đông. Đây là con sông dài thứ 12 trên trái đất và có số loài cá đa dạng thứ nhì trên thế giới, chỉ đứng sau Amazon.
Nền kinh tế của tất cả các nước Mêkông dựa vào dòng sông này theo những cách khác nhau. Trung Quốc và Lào phần lớn coi Mêkông là nguồn sản xuất điện. Campuchia và nhiều người dân địa phương ở Lào, Thái Lan – phụ thuộc vào nghề đánh bắt cá. 20 triệu người sống ở đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam phụ thuộc vào trầm tích tự nhiên của sông để trồng lúa.
Sự phối hợp của các nước tiểu vùng sông Mêkông để chia sẻ thông tin và cân bằng lợi ích đang trở nên khó khăn hơn khi Trung Quốc tham gia tài trợ xây dựng đập ở các nước kém phát triển như Campuchia và Lào. Trong số 11 đập dự kiến xây dựng trên dòng chính ở hạ lưu sông Mêkông, có 6 đập được Trung Quốc hậu thuẫn, theo báo cáo của Tổ chức Sông ngòi quốc tế (International Rivers) có trụ sở tại Hoa Kỳ. Ba mươi đập khác ở các nhánh sông được lên kế hoạch xây dựng.
Trong khi Trung Quốc đẩy mạnh việc xây dựng đập, các nhà đầu tư khác – bao gồm cả phương Tây và Nhật Bản – đang rút lui khỏi các dự án này. Ngân hàng Phát triển châu Á đã ngừng tài trợ cho các dự án thủy điện trên dòng chính Mêkông vì lo ngại “những tác động tiêu cực tiềm tàng”.
Rủi ro địa chính trị
Ông Somchit Chittapong đã sinh sống bên sông Mêkông hơn 40 năm ở tỉnh Chiang Rai, phía Bắc Thái Lan. Vào một ngày tháng 3 vừa qua, ông nhận thấy mực nước ở đây thấp bất thường.
“Bạn có thấy đàn vịt ở đó không?”, ông Somchit chỉ vào một bờ cát gần đó. “Vào thời điểm này trong năm chỗ ấy thường ngập dưới nước”.
Somchit chỉ về phía chiếc thuyền vận chuyển cao su của người anh trai, đang nằm trên bờ sông. Nó đã mắc kẹt ở đó trong hơn năm ngày. Đây là một trong nhiều tàu chở hàng đi từ Chiang Rai, trung tâm xuất khẩu chính của Thái Lan sang Trung Quốc, bị mắc kẹt vào tháng 3, do mực nước thấp bất thường. Nguyên nhân là bởi các đập nước đã ngăn chặn dòng chảy một cách đột ngột.
Các doanh nghiệp địa phương đã kêu gọi Trung Quốc công bố lịch mở nước của các con đập. Trung Quốc đồng ý làm việc này trong mùa mưa từ tháng 6 đến tháng 10. Thời gian còn lại, họ cho biết những thông tin liên quan đến đập nước là “vấn đề nội bộ”.
Pakaimas Vierra, Phó chủ tịch Phòng Thương mại Chiang Rai, cho hay: “Trung Quốc không cung cấp thông tin nên chúng tôi không thể lên kế hoạch kinh doanh. Hàng tồn kho đang chất đống”.
Giao thương với các quốc gia khác, đặc biệt là Trung Quốc, là nguồn thu chính của Chiang Rai, tỉnh nằm gần Tam giác vàng, nơi sông Mêkông hình thành biên giới giữa Thái Lan, Lào và Myanmar.
Ông Thitinan thuộc trường Đại học Chulalongkorn cho biết: “Việc Trung Quốc đắp đập ở thượng nguồn sông Mêkông từ lâu đã được coi là một nguy cơ địa chính trị đối với các quốc gia hạ lưu”.
Các nước ở lưu vực thấp hơn gặp khó khăn trong việc đối phó với Trung Quốc, một trong những đối tác thương mại và các nhà đầu tư lớn trong khu vực. Thương mại song phương giữa Trung Quốc và năm nước ven sông đạt tổng cộng 220 tỉ đô la Mỹ trong năm 2017, tăng 16% so với năm trước, trong khi đầu tư đạt 42 tỉ đô la Mỹ.
Việc tập trung vào thủy điện trên sông Mêkông đã đi ngược với kết quả của các nghiên cứu khác nhau cho rằng tác động tiêu cực của các con đập lớn hơn lợi ích của việc tăng nguồn cung cấp điện. Một bài báo xuất bản năm 2017 do Đại học Mae Fah Luang của Thái Lan công bố cho thấy, nếu tất cả hơn 40 đập trên sông Mêkông và các chi nhánh được xây dựng vào năm 2030, thì bốn nước lưu vực thấp sẽ bị thiệt hại kinh tế lên tới 7,3 tỉ đô la Mỹ. Mất mát từ sự sụt giảm trong đánh bắt thủy sản sẽ lớn hơn lợi ích từ 110.000 gigawatt giờ điện được tạo ra, báo cáo cho biết.
Tuy nhiên, nhu cầu về điện là có thật. Campuchia dự kiến sẽ kết nối 70% hộ gia đình vào lưới điện năm 2030. Chi phí điện đắt đỏ của nước này đang ngăn cản các doanh nghiệp thâm nhập thị trường và thiết lập các hoạt động quy mô lớn.
Lào, nước nghèo nhất trong khu vực, là nước tích cực nhất trong việc phát triển các đập trên sông Mêkông. Họ hy vọng sẽ bán điện cho các nước láng giềng và trở thành “pin của khu vực Đông Nam Á”.
Ông Nguyễn Hữu Thiện, một nhà sinh thái học độc lập ở Việt Nam và chuyên gia về đồng bằng sông Cửu Long cho rằng, nếu các cường quốc lớn như Mỹ và Nhật Bản thấy tình hình Mêkông là vấn đề an ninh phi truyền thống nghiêm trọng, ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định của khu vực, họ nên coi trọng và giúp thúc đẩy năng lượng tái tạo như năng lượng mặt trời và gió.
Minh Đức
(TBKTSG /Theo Nikkei Asia Review)
