1. Đặt vấn đề
Sự phát triển nhanh chóng của đô thị hóa tại các thành phố lớn trên toàn cầu đã thúc đẩy nhu cầu về các hệ thống giao thông công cộng hiệu quả, trong đó đường sắt đô thị (metro) đóng vai trò trung tâm trong việc giải quyết áp lực giao thông và định hình diện mạo đô thị [1].
Tại Việt Nam, các dự án metro tại Hà Nội và TP.HCM, chẳng hạn như tuyến Cát Linh – Hà Đông và tuyến Bến Thành – Suối Tiên, không chỉ đáp ứng nhu cầu di chuyển mà còn có tiềm năng trở thành các biểu tượng kiến trúc, phản ánh bản sắc văn hóa và trình độ phát triển của quốc gia [2]. Tuy nhiên, nhiều nhà ga metro tại Việt Nam hiện nay vẫn ưu tiên công năng và chi phí thấp, dẫn đến sự thiếu hụt về mỹ học, gây ảnh hưởng đến trải nghiệm người dùng và giá trị văn hóa của công trình [3].
Mỹ học, được định nghĩa như một lĩnh vực nghiên cứu về cái đẹp, nghệ thuật và cảm nhận thẩm mỹ, đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra các không gian công cộng không chỉ hiệu quả về mặt chức năng mà còn mang lại giá trị cảm xúc và văn hóa [5]. Trong thiết kế nhà ga đường sắt đô thị, mỹ học không chỉ liên quan đến hình thức kiến trúc mà còn bao gồm sự hài hòa giữa ánh sáng, màu sắc, vật liệu và các yếu tố văn hóa địa phương [6].
Các nghiên cứu quốc tế đã chứng minh rằng thiết kế thẩm mỹ có thể cải thiện sự hài lòng của hành khách, tăng cường tính bền vững và củng cố bản sắc đô thị [7]. Ví dụ, nhà ga Atocha ở Madrid, Tây Ban Nha, với khu vườn nhiệt đới trong không gian nội thất, đã trở thành một biểu tượng kiến trúc kết hợp giữa chức năng và nghệ thuật [8].
Song song với mỹ học, sự phát triển của các vật liệu xây dựng mới, như kính cường lực tích hợp LED, bê tông trong suốt và vật liệu composite tái chế, đã mở ra cơ hội để nâng cao giá trị thẩm mỹ và tính bền vững trong thiết kế công trình xây dựng nói chung và nhà ga đường sắt đô thị nói riêng [9].
Đặc biệt, bê tông cường độ cao, với khả năng chịu lực vượt trội và độ bền lâu dài [10-11], cho phép tạo ra các cấu trúc mỏng, thanh thoát, đồng thời tích hợp các họa tiết trang trí tinh tế, nâng cao tính thẩm mỹ trong các công trình kiến trúc [12-13]. Vật liệu này, khi kết hợp với các kỹ thuật gia công hiện đại, có thể mang lại sự linh hoạt trong thiết kế. Từ đó tạo ra các không gian nhà ga vừa bền vững vừa mang tính biểu tượng.
Tuy nhiên, tại Việt Nam, việc ứng dụng các vật liệu tiên tiến trong các công trình giao thông công cộng vẫn còn hạn chế do các rào cản về chi phí, công nghệ và thiếu tiêu chuẩn thiết kế thẩm mỹ rõ ràng [4, 14].
Nghiên cứu này tập trung vào nhà ga ngầm Ba Son thuộc tuyến Metro số 1 TP.HCM, nhằm đề xuất các giải pháp thiết kế mỹ học tích hợp bản sắc văn hóa Việt Nam với các vật liệu xây dựng hiện đại. Mục tiêu là làm rõ vai trò của mỹ học trong việc nâng cao trải nghiệm người dùng, hiệu quả vận hành và giá trị văn hóa, đồng thời cung cấp các phương án thiết kế thực tiễn để biến nhà ga thành một biểu tượng đô thị hòa quyện giữa di sản văn hóa và tiêu chuẩn toàn cầu.
2. Cơ sở lý thuyết về mỹ học và thiết kế nhà ga
2.1. Thiết kế nhà ga metro: Yêu cầu và thách thức
Mỹ học là một nhánh của triết học nghiên cứu về cái đẹp, nghệ thuật và cảm nhận thẩm mỹ. Trong kiến trúc công trình, mỹ học không chỉ đề cập đến vẻ đẹp hình thức mà còn liên quan đến sự hài hòa giữa chức năng, hình thức và bối cảnh văn hóa. Đối với nhà ga đường sắt đô thị, mỹ học đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra không gian không chỉ đáp ứng nhu cầu giao thông mà còn mang lại trải nghiệm thoải mái, an toàn và gợi cảm xúc cho hành khách.
Các yếu tố thẩm mỹ trong thiết kế nhà ga bao gồm kiến trúc, màu sắc, ánh sáng, vật liệu và sự tích hợp bản sắc văn hóa địa phương. Một nhà ga được thiết kế với mỹ học tốt không chỉ thu hút thị giác mà còn trở thành biểu tượng văn hóa, phản ánh lịch sử và bản sắc của khu vực (Hình 1).
Thiết kế nhà ga metro đòi hỏi sự cân bằng giữa công năng và mỹ học. Các yếu tố chính bao gồm bố trí lối ra vào, không gian hành khách, hệ thống thông tin và tiện ích kỹ thuật (Hình 2). Thiết kế ga metro tập trung vào chức năng giao thông, phục vụ hành khách và vận hành kỹ thuật.
Các khu vực chính như sảnh ga, sảnh ke ga, bán vé và kiểm tra vé được bố trí hợp lý, đảm bảo luồng di chuyển nhanh chóng, an toàn. Cầu thang, thang cuốn và lối đi tự động hỗ trợ tiếp cận cho mọi đối tượng. Hệ thống kỹ thuật, bao gồm phòng điều khiển, cấp điện, điều hòa, phòng cháy chữa cháy, đảm bảo hoạt động ổn định và ứng phó khẩn cấp. Tiện ích như nhà vệ sinh, máy bán hàng, cửa hàng nhỏ tạo không gian hiện đại, thân thiện, đồng thời tăng nguồn thu phụ trợ.
Chức năng hỗ trợ gồm phòng công cụ, khu vực nhân viên và ga bến kết nối với các phương tiện giao thông khác, đảm bảo liên kết đô thị. Ga metro không chỉ là nút giao thông mà còn là hệ sinh thái phức hợp, thúc đẩy phát triển đô thị bền vững và giao thông thông minh. Tài liệu [2] cung cấp thông tin chi tiết về cấp bậc quy mô ga, chiều cao tối thiểu, năng lực thông qua và các phòng chức năng, làm nền tảng để đảm bảo hiệu quả vận hành.
Thách thức lớn nhất là tích hợp mỹ học mà không làm giảm công năng. Ví dụ, quá nhiều biển báo có thể gây rối mắt, hoặc thiết kế hiện đại có thể không hòa hợp với bối cảnh đô thị truyền thống. Ngoài ra, việc bảo trì kém và thiếu bản sắc văn hóa địa phương cũng làm giảm giá trị thẩm mỹ của nhiều nhà ga tại Việt Nam. Chi phí và ngân sách hạn chế cũng là rào cản, đặc biệt ở các nước đang phát triển như Việt Nam, nơi nguồn lực thường ưu tiên cho kỹ thuật hơn là trang trí hay vật liệu cao cấp.
Ví dụ, nhà ga tuyến Cát Linh – Hà Đông tại Hà Nội bị nhận xét thiếu điểm nhấn thẩm mỹ do thiết kế quá đơn giản nhằm tiết kiệm chi phí. Tính đồng bộ với đô thị xung quanh đặt ra vấn đề khi nhà ga hiện đại có thể không hòa hợp với cảnh quan truyền thống, như một công trình kính thép giữa khu phố cổ dễ gây cảm giác lạc lõng. Việc thiếu tích hợp bản sắc văn hóa địa phương cũng là hạn chế, chẳng hạn một số nhà ga metro TP.HCM bị cho là chưa thể hiện rõ nét đặc trưng Việt Nam qua hình khối hay họa tiết.
Ngoài ra, bảo trì kém khiến nhiều nhà ga xuống cấp nhanh, với sơn tróc, rác bừa bãi làm mất đi vẻ đẹp ban đầu, như thấy ở một số ga cũ tại Việt Nam. Trải nghiệm người dùng bị ảnh hưởng nếu thiết kế thiên về hình thức mà bỏ qua sự thoải mái, như ga ngầm thiếu ánh sáng tự nhiên gây ngột ngạt. Để khắc phục, cần tích hợp chức năng vào thiết kế tinh tế, sử dụng vật liệu bền vững như kính và thép, điều chỉnh phong cách phù hợp bối cảnh đô thị, kết hợp yếu tố văn hóa như họa tiết hoa sen, và lập kế hoạch bảo dưỡng định kỳ, nhằm tạo nên những nhà ga vừa đẹp, vừa tiện ích, đồng thời trở thành biểu tượng của sự phát triển đô thị hiện đại.
2.2. Vai trò của vật liệu mới trong thiết kế kiến trúc
Sự phát triển của các vật liệu xây dựng tiên tiến đã mở ra những cơ hội đáng kể để nâng cao cả mỹ học và tính bền vững trong thiết kế nhà ga đường sắt đô thị. Các vật liệu như kính cường lực tích hợp LED, thép không gỉ, bê tông trong suốt, bê tông tính năng cao (ultra-high performance concrete – UHPC), và vật liệu composite tái chế không chỉ mang lại độ bền vượt trội mà còn tạo ra các hiệu ứng thị giác độc đáo, góp phần định hình không gian kiến trúc hiện đại.
Kính cường lực với lớp phủ LED cho phép tạo ra các hiệu ứng ánh sáng động, mô phỏng các họa tiết văn hóa hoặc cảnh quan tự nhiên, mang lại trải nghiệm thị giác sống động trong các không gian ngầm như nhà ga Ba Son. Bê tông trong suốt, với khả năng cho ánh sáng tự nhiên xuyên qua, giúp giảm cảm giác ngột ngạt trong các ga ngầm, đồng thời tạo nên các bề mặt trang trí tinh tế.
Trong khi đó, bê tông tính năng cao (UHPC) nổi bật với cường độ chịu nén vượt trội (lên đến 150-200 MPa), độ bền lâu dài và khả năng tạo ra các cấu trúc mỏng, thanh thoát mà vẫn đảm bảo an toàn kết cấu. UHPC cho phép thiết kế các tấm ốp tường, cột hoặc sàn nhà ga với độ dày giảm đáng kể, tạo cảm giác nhẹ nhàng và không gian mở, đồng thời hỗ trợ tích hợp các họa tiết chạm khắc tinh xảo, như hình hoa sen hoặc trống đồng, để phản ánh bản sắc văn hóa Việt Nam.
Ngoài ra, UHPC có khả năng chống ăn mòn và chịu được điều kiện môi trường khắc nghiệt, giúp giảm chi phí bảo trì dài hạn, đặc biệt phù hợp với các công trình ngầm chịu tác động của độ ẩm và áp lực đất.
Vật liệu tái chế và thân thiện với môi trường, như nhựa tái chế hoặc gỗ công nghiệp, cũng ngày càng được ưa chuộng trong các công trình giao thông quốc tế, chẳng hạn như ga Berlin Hauptbahnhof. Những vật liệu này không chỉ giảm thiểu tác động môi trường mà còn mang lại sự linh hoạt trong thiết kế, cho phép tạo ra các chi tiết trang trí phức tạp mà không làm tăng chi phí đáng kể. Sự kết hợp giữa các vật liệu tiên tiến như UHPC và vật liệu tái chế không chỉ nâng cao tính thẩm mỹ mà còn góp phần xây dựng các nhà ga bền vững, đáp ứng xu hướng phát triển hạ tầng giao thông thông minh và thân thiện với môi trường trong tương lai.
3. Nghiên cứu trường hợp: Nhà ga ngầm Ba Son
3.1. Tổng quan về dự án
Nhà ga ngầm Ba Son là một trong những nhà ga quan trọng của tuyến Metro số 1 TP.HCM (Bến Thành – Suối Tiên), tọa lạc tại vị trí chiến lược ở giao lộ đường Tôn Đức Thắng và Nguyễn Hữu Cảnh, Quận 1, gần khu vực trung tâm thành phố và sông Sài Gòn (Hình 3).
Với quy mô lớn, ga có chiều dài 240m, chiều rộng 34,5m và độ sâu khoảng 20m, được thiết kế với hai tầng ngầm chính: tầng B1 bao gồm khu vực sảnh, phòng bán vé, kiểm soát vé và các tiện ích hành khách; tầng B2 là khu vực sân ga với hai đường ray và một ke ga đảo, tối ưu hóa luồng di chuyển hành khách (Hình 4-5). Nhà ga được xây dựng để đáp ứng lưu lượng hành khách cao, kết nối khu vực trung tâm với các quận lân cận và các khu đô thị mới như Vinhomes Golden River.
Dự án do Ban Quản lý Đường sắt đô thị TP.HCM (MAUR) làm chủ đầu tư, với sự hợp tác của các liên danh quốc tế, bao gồm Nippon Koei (Nhật Bản) phụ trách thiết kế và liên danh Shimizu – Maeda (Nhật Bản) đảm nhận thi công. Công trình khởi công vào năm 2014, hoàn thành cơ bản vào cuối năm 2023 và chính thức đi vào vận hành từ ngày 22/12/2024. Nhà ga Ba Son không chỉ đóng vai trò là một nút giao thông quan trọng mà còn mang ý nghĩa văn hóa, nằm gần khu vực lịch sử Ba Son – nơi từng là xưởng đóng tàu nổi tiếng từ thế kỷ 18, góp phần định hình bản sắc đô thị của TP.HCM.
3.2. Hiện trạng và hạn chế về mỹ học
Mặc dù được thiết kế theo tiêu chuẩn quốc tế, nhà ga ngầm Ba Son vẫn bộc lộ nhiều hạn chế về mỹ học, làm giảm sức hấp dẫn và giá trị văn hóa của công trình.
Thứ nhất, thiết kế hiện tại chủ yếu sử dụng vật liệu công nghiệp như đá granite, thép không gỉ và kính, thiếu các yếu tố phản ánh lịch sử Ba Son – một di sản đóng tàu quan trọng từ thế kỷ 18 – hoặc bản sắc văn hóa Sài Gòn.
Thứ hai, không gian ga chưa tích hợp các tác phẩm nghệ thuật công cộng hay các chi tiết trang trí mang tính biểu tượng, dẫn đến cảm giác đơn điệu và thiếu sức sống.
Thứ ba, hệ thống chiếu sáng chủ yếu dựa trên đèn âm trần trắng, phục vụ công năng nhưng không tạo được hiệu ứng nghệ thuật, gây cảm giác khô cứng và không thân thiện với hành khách.
Thứ tư, việc sử dụng vật liệu tiên tiến như bê tông tính năng cao (UHPC) còn rất hạn chế, mặc dù vật liệu này có tiềm năng tạo ra các cấu trúc mỏng và họa tiết tinh xảo. Tuy nhiên, chi phí sản xuất UHPC cao, yêu cầu kỹ thuật thi công phức tạp và thiếu đội ngũ nhân lực lành nghề tại Việt Nam đã cản trở việc ứng dụng rộng rãi, khiến nhà ga chưa khai thác được tối đa tiềm năng thẩm mỹ và bền vững của vật liệu này.
Cuối cùng, thiết kế mặt ngoài ga chưa tận dụng được cảnh quan ven sông Sài Gòn và kết nối yếu với các khu vực lân cận như Vinhomes Golden River, làm giảm sự hòa nhập với bối cảnh đô thị.
3.3. Giải pháp mỹ học đề xuất
Dựa trên những phân tích thực trạng về thẩm mỹ không gian và bản sắc kiến trúc của nhà ga ngầm Ba Son, định hướng thiết kế mỹ học cho phương án cải tạo được xây dựng theo hướng tôn vinh bản sắc văn hóa – lịch sử Việt Nam, kết hợp với ngôn ngữ kiến trúc hiện đại và công nghệ ánh sáng tương lai. Mục tiêu là tạo nên một không gian giao thông công cộng không chỉ hiệu quả về mặt công năng, mà còn gợi cảm xúc, khơi dậy niềm tự hào văn hóa và mang tính biểu tượng đô thị lâu dài.
3.3.1. Triết lý thiết kế: “Di sản sống – Đô thị tương lai”
Thiết kế lấy cảm hứng từ vùng đất Ba Son – nơi giao thoa giữa truyền thống lịch sử, dòng chảy sông nước và công nghiệp hiện đại. Các yếu tố mỹ học được lồng ghép theo hướng gợi nhắc lịch sử nhưng không rập khuôn, thay vào đó sử dụng ngôn ngữ đương đại để thể hiện tinh thần dân tộc một cách sống động và tinh tế.
3.3.2. Ngôn ngữ thẩm mỹ và biểu tượng chủ đạo
Không gian ga được khắc họa dựa trên các biểu tượng văn hóa – lịch sử Việt Nam:
- Trống đồng Đông Sơn (Hình 6), hoa sen (Hình 7), hình gợn sóng, chạm trổ thuyền gỗ, phong cách Đông Dương.
- Hình tượng rồng thời Nguyễn (Hình 8), khảm trai, hình lá đề cách điệu: thể hiện trong phù điêu trang trí, đèn trần hoặc tay vịn lan can.
- Màu sắc: sử dụng các tông đồng cổ, xanh cổ vịt, nâu trầm, vàng sẫm gợi cảm giác hoài niệm nhưng hiện đại.
3.3.3. Gợi ý không gian ứng dụng cụ thể
Sảnh tầng B1:
- Tích hợp các cột đèn chiếu sáng nghệ thuật với thân đèn lấy hình tượng cột buồm thuyền xưa.
- Tường bao sảnh đặt phù điêu hoa sen, bản đồ Ba Son xưa bằng kỹ thuật chạm nổi giả đá hoặc đắp nổi đèn viền.
- Trần lượn sóng ánh sáng ấm, điểm xuyết hoa văn sóng nước và chim Lạc.
Ke ga tầng B2:
- Sàn bê tông xi măng đánh bóng, điểm hoa văn gợn sóng bằng đá khảm.
- Tường kính phối hợp màn chiếu đèn LED ánh sáng xanh lam nhạt – gợi dòng sông.
- Một góc ke ga đặt mô hình tàu gỗ cổ hoặc đèn LED tạo hình rồng uốn quanh trụ cột, tượng trưng cho sự bảo hộ và sức mạnh.
Lối vào từ mặt đất:
- Lam nhôm CNC hình ảnh thuyền cổ, họa tiết bản đồ Sài Gòn xưa gắn trên mái vòm.
- Biển tên ga được thiết kế bằng chữ nổi đồng xước với nền đá khắc hình trống đồng cách điệu.
Các hình ảnh phối cảnh minh họa được thể hiện trong Hình 9-14.
3.3.4. Ứng dụng vật liệu mới
– Kính cường lực tích hợp LED: Tạo hiệu ứng ánh sáng động, mô phỏng sóng nước hoặc hình ảnh văn hóa, như tại khu vực ke ga, tăng trải nghiệm thị giác cho hành khách. Hình 15 mô tả cách sử dụng kính cường lực tích hợp LED ở khu vực ke ga, tạo hiệu ứng chuyển động kết hợp với các họa tiết mang tính chất văn hóa – lịch sử.
Bê tông trong suốt và bê tông tính năng cao: Bê tông trong suốt cho phép ánh sáng tự nhiên xuyên qua, giảm cảm giác ngột ngạt trong ga ngầm. Bê tông tính năng cao (UHPC), với cường độ chịu nén 150-200 MPa và khả năng chống ăn mòn vượt trội, được sử dụng cho các tấm ốp, cột và sàn, tạo cấu trúc mỏng, bền vững và tích hợp họa tiết văn hóa phức tạp. UHPC giúp giảm chi phí bảo trì dài hạn và tăng tính thẩm mỹ thông qua các bề mặt chạm khắc tinh xảo. Hình 16 minh họa cách sử dụng bê tông trong suốt họa tiết trống đồng kết hợp đèn led hắt sáng từ phía sau tạo thành vách xuyên sáng. Hai bên sử dụng bê tông tính năng cao (UHPC) tạo hình hoa văn hoa sen và chim Lạc làm tấm ốp trang trí.
– Vật liệu composite tái chế: Sử dụng trong các chi tiết trang trí như lan can hoặc ghế chờ, vừa bền vững vừa linh hoạt để tạo hình hoa văn truyền thống, như họa tiết chim Lạc hoặc hoa sen.
– Thép không gỉ mạ màu: Áp dụng cho các chi tiết như tay vịn hoặc cột, mang lại vẻ hiện đại, dễ bảo trì và phù hợp với môi trường ngầm.
Các vật liệu này không chỉ nâng cao tính thẩm mỹ mà còn đảm bảo độ bền, dễ bảo trì và thân thiện với môi trường, phù hợp với xu hướng phát triển bền vững trong kiến trúc giao thông. Việc sử dụng UHPC đặc biệt mang lại cơ hội tạo ra các thiết kế đột phá, biến nhà ga Ba Son thành biểu tượng kiến trúc độc đáo.
4. Kết luận
Nghiên cứu đã khẳng định vai trò thiết yếu của mỹ học trong thiết kế nhà ga đường sắt đô thị, không chỉ nâng cao trải nghiệm hành khách mà còn góp phần định hình bản sắc đô thị và thúc đẩy phát triển bền vững. Thông qua trường hợp nhà ga ngầm Ba Son, việc tích hợp các yếu tố văn hóa Việt Nam, như họa tiết trống đồng, hoa sen và rồng thời Nguyễn, vào khung kiến trúc hiện đại đã tạo nên một không gian giàu giá trị thẩm mỹ, phản ánh di sản địa phương trong bối cảnh toàn cầu.
Đặc biệt, việc ứng dụng các vật liệu tiên tiến như kính cường lực tích hợp LED, bê tông trong suốt, composite tái chế, và bê tông siêu tính năng (UHPC) đã mang lại sự đột phá trong thiết kế, kết hợp giữa công năng, thẩm mỹ và tính bền vững. UHPC, với cường độ chịu nén vượt trội (150-200 MPa) và khả năng tạo cấu trúc mỏng, đã cho phép thiết kế các chi tiết nội thất tinh xảo, như tấm ốp tường và cột chạm khắc, nâng cao giá trị nghệ thuật của nhà ga. Kết quả nghiên cứu cho thấy Ba Son có tiềm năng trở thành biểu tượng kiến trúc, góp phần định vị TP.HCM như một đô thị hiện đại, văn hóa và thông minh.
Tuy nhiên, nghiên cứu còn một số hạn chế. Phạm vi chỉ tập trung vào nhà ga Ba Son, chưa so sánh với các ga khác tại Việt Nam hoặc khu vực, dẫn đến thiếu dữ liệu toàn diện. Dữ liệu thực nghiệm từ hành khách về trải nghiệm mỹ học và phân tích chi phí – lợi ích dài hạn của vật liệu mới, đặc biệt là UHPC, vẫn còn hạn chế. Ngoài ra, các rào cản về chi phí sản xuất và kỹ thuật thi công UHPC tại Việt Nam chưa được đánh giá sâu.
Trong tương lai, nghiên cứu cần mở rộng so sánh đa điểm với các nhà ga metro trong khu vực để rút ra bài học thiết kế. Đặc biệt, việc ứng dụng UHPC trong thiết kế nội thất nhà ga tàu điện đô thị cần được nghiên cứu sâu hơn, tập trung vào tối ưu hóa chi phí sản xuất, phát triển kỹ thuật thi công phù hợp với điều kiện Việt Nam, và thử nghiệm các mẫu nội thất như ghế ngồi, quầy vé hoặc vách ngăn sử dụng UHPC với họa tiết văn hóa tích hợp. Ngoài ra, công nghệ mô phỏng thực tế ảo (AR/VR) có thể được sử dụng để đánh giá trải nghiệm hành khách với các thiết kế nội thất UHPC, từ đó nâng cao tính thực tiễn và hiệu quả thẩm mỹ của nhà ga.
Trần Trung Hiếu – Khoa Xây dựng, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội;
Trương Minh Lâm – Khoa Công trình, Trường Đại học Thủy lợi
