1. Giới thiệu
Vào cuối thế kỷ XIX, dưới tác động của bối cảnh thuộc địa, kiến trúc cổ điển phương Tây được du nhập vào Việt Nam và dần tạo nên những ảnh hưởng sâu sắc đến diện mạo đô thị. Ngôn ngữ kiến trúc này, với các nguyên tắc về đối xứng, tỷ lệ và hệ thống trang trí kinh điển, không được sao chép nguyên bản, mà trải qua một quá trình thích ứng và lai ghép phức tạp nhằm phù hợp với khí hậu, vật liệu và văn hóa bản địa [1]. Chính quá trình này đã khai sinh ra phong cách kiến trúc Đông Dương (Indochine) đặc sắc, thể hiện rõ nét sự giao thoa giữa hai nền văn hóa Đông – Tây
Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), với vai trò là một trung tâm kinh tế năng động, đã trở thành một không gian tiêu biểu cho sự hòa trộn kiến trúc Đông – Tây. Trong đó, Sa Đéc nổi lên như một trung tâm thương mại sầm uất, nơi tầng lớp thương nhân đã xây dựng những ngôi nhà phố có mặt đứng mang đậm dấu ấn phong cách phương Tây nhưng không gian sinh hoạt bên trong vẫn giữ nếp truyền thống [2].
Tầng lớp thương nhân người Kinh và Hoa tại đây đã xây dựng nên nhiều công trình nhà ở và biệt thự có mặt đứng mang đậm dấu ấn Tân cổ điển và Beaux-Arts, trong khi bố cục không gian bên trong vẫn tuân thủ theo lối sống truyền thống Á Đông. Những ngôi nhà cổ còn tồn tại đến ngày nay là minh chứng vật chất quý giá cho một thời kỳ giao lưu văn hóa sôi động.
Trước bối cảnh đó, nghiên cứu này được thực hiện với mục tiêu chính là nhận diện, phân tích và hệ thống hóa các biểu hiện của kiến trúc cổ điển phương Tây trên mặt đứng các công trình nhà cổ tại Sa Đéc.
Câu hỏi nghiên cứu trọng tâm được đặt ra là: Những yếu tố của kiến trúc cổ điển phương Tây đã biểu hiện cụ thể như thế nào trên mặt đứng nhà cổ ở Sa Đéc? Kết quả của nghiên cứu sẽ góp phần nhận diện rõ hơn bản sắc kiến trúc của đô thị Sa Đéc, cung cấp luận cứ khoa học cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị của quần thể công trình có giá trị kiến trúc lịch sử tại khu vực này.
2. Tổng quan về ảnh hưởng của kiến trúc cổ điển phương tây đến hình thức kiến trúc nhà cổ ở ĐBSCL và những công trình nghiên cứu liên quan
2.1. Khái quát về ảnh hưởng của kiến trúc cổ điển phương Tây đến hình thức kiến trúc nhà cổ ở ĐBSCL
Kiến trúc cổ điển phương Tây, có nguồn gốc từ nền văn minh Hy Lạp và La Mã cổ đại, được định hình dựa trên các nguyên lý chặt chẽ về tỷ lệ, đối xứng, hình học và trật tự không gian. Ngôn ngữ của nó được cấu thành từ hệ thống các thức cột kinh điển (Doric, Ionic, Corinthian) cùng các thành phần đặc trưng như trán tường (pediment), bộ dầm (entablature) và gờ mái (cornice), tạo nên một hệ thống biểu đạt vừa mang giá trị thẩm mỹ cao, vừa thể hiện quyền lực và trật tự xã hội [3], [4].
Trải qua nhiều thế kỷ, kiến trúc cổ điển đã liên tục được tái sinh và diễn giải lại qua các thời kỳ lịch sử: Phục hưng (thế kỷ XV-XVI) khôi phục các nguyên tắc cổ điển dựa trên lý tính; Baroque và Rococo (thế kỷ XVII-XVIII) nhấn mạnh sự kịch tính, tráng lệ; và Tân cổ điển (thế kỷ XVIII-XIX) quay trở lại với sự giản lược, lý tính [5].
Đặc biệt, trường phái Beaux-Arts của Pháp đã chuẩn hóa việc giảng dạy, đưa các nguyên lý cổ điển trở thành nền tảng cho quy hoạch và thiết kế kiến trúc hiện đại [6]. Với vai trò là một “ngôn ngữ xuyên thời đại”, kiến trúc cổ điển không ngừng được tái định nghĩa để phù hợp với các bối cảnh xã hội, chính trị và thẩm mỹ khác nhau, qua đó duy trì sức sống bền bỉ và mở rộng ảnh hưởng ra ngoài châu Âu, nhất là trong thời kỳ thuộc địa vào thế kỷ XIX [7].
Quá trình truyền bá kiến trúc cổ điển phương Tây ra ngoài châu Âu diễn ra mạnh mẽ nhất trong bối cảnh chủ nghĩa thực dân vào cuối thế kỷ XIX. Chính quyền thuộc địa thường sử dụng ngôn ngữ kiến trúc này như một công cụ để biểu dương quyền lực và sự hiện đại.
Tại Việt Nam, phong cách Tân cổ điển và Beaux-Arts đã được áp dụng rộng rãi trong các công trình công cộng tại các đô thị lớn như Hà Nội, Sài Gòn, Huế và dần trở thành hình mẫu lan tỏa đến các đô thị cấp tỉnh [7].
Tuy nhiên, khi du nhập vào Đông Dương, ngôn ngữ cổ điển đã không được sao chép một cách nguyên bản mà đã trải qua một quá trình điều chỉnh để thích ứng với khí hậu nhiệt đới nóng ẩm và vật liệu xây dựng địa phương, tạo nên những biến thể mang phong cách “Indochine” đặc trưng [8].
Tại ĐBSCL, quá trình lai ghép này thể hiện rõ nét trên mặt đứng của các công trình nhà phố và biệt thự của tầng lớp thương nhân vào cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, nơi bố cục đối xứng, cửa vòm và các đường phào chỉ châu Âu được kết hợp một cách hài hòa với hiên rộng, mái dốc và sàn nhà được nâng cao để thích ứng với điều kiện môi trường sông nước [9].
Sự biểu hiện của kiến trúc cổ điển phương Tây trên mặt đứng là việc tích hợp và sắp đặt có chủ ý các thành phần đặc trưng của nó, được tổ chức theo những nguyên tắc kinh điển như đối xứng, nhịp điệu và điểm nhấn, không chỉ tạo ra sự mạch lạc cho hình khối mà còn định hình giá trị thẩm mỹ và truyền tải ý nghĩa văn hóa, biểu tượng của công trình [10], [11].
2.2. Những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Nghiên cứu về ảnh hưởng của kiến trúc cổ điển phương Tây ngoài châu Âu đã được nhiều học giả quốc tế triển khai. G. Wright (1991) phân tích cách người Pháp sử dụng kiến trúc như một công cụ thể hiện quyền lực chính trị tại các thuộc địa [7]. T. R. Metcalf (1989) chỉ ra sự ra đời của phong cách Indo-Saracenic tại Ấn Độ, một hình thức bản địa hóa kiến trúc phương Tây [12].
Ở Đông Nam Á, H. Pelen (2015) làm rõ sự hình thành phong cách “Indochine” qua việc điều chỉnh các thiết kế nhà ở của Pháp để phù hợp với khí hậu nhiệt đới [8], trong khi A. Kusno (2000) phân tích sự pha trộn giữa phong cách Tân cổ điển và truyền thống địa phương để tạo ra “phong cách Indies” ở Indonesia [13].
Tại Việt Nam, các nghiên cứu về nhà cổ ở ĐBSCL thường tập trung vào khả năng thích ứng với điều kiện môi trường và văn hóa sông nước. Các tác giả như S. Yoo và cộng sự (2020) hay N. T. H. Hanh (2018) đã phân tích sự biến đổi của nhà ở dân gian dưới tác động của các yếu tố kinh tế – xã hội nhưng chưa đi sâu vào phân tích hình thức mặt đứng [14], [15].
Các nghiên cứu khác như của Bùi Thị Quỳnh (2018) hay Nguyễn Trần Quốc Thống & Phan Bảo An (2024) tuy đã đề cập đến giá trị di sản và giải pháp bảo tồn nhưng chưa hệ thống hóa các yếu tố cổ điển phương Tây một cách chi tiết [16], [17]. Các khảo cứu về các công trình tiêu biểu như nhà cổ Huỳnh Thủy Lê thường tiếp cận từ góc độ văn hóa, du lịch hơn là kiến trúc học [18].
Từ tổng quan trên, có thể thấy một khoảng trống nghiên cứu quan trọng: chưa có công trình nào phân tích một cách chuyên sâu và hệ thống về biểu hiện của kiến trúc cổ điển phương Tây trên mặt đứng nhà cổ ở Nam Bộ nói chung và tại Sa Đéc nói riêng.
Khoảng trống này đã xác lập tính cấp thiết và cơ sở khoa học cho nghiên cứu hiện tại, nhằm làm rõ vai trò của mặt đứng như một chứng nhân lịch sử, văn hóa và thẩm mỹ trong quá trình tiếp nhận và bản địa hóa kiến trúc cổ điển phương Tây.
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Địa điểm nghiên cứu
Địa điểm nghiên cứu là phường Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp (TP Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp trước khi sáp nhập), một đô thị thương mại quan trọng được hình thành từ cuối thế kỷ XIX trên trục giao thương của sông Tiền (Hình 1).
Với vai trò là cửa ngõ giao lưu đường thủy, Sa Đéc sớm trở thành nơi tập trung của tầng lớp thương nhân người Kinh và Hoa, những người đã góp phần quan trọng trong việc định hình diện mạo kiến trúc đô thị.
Trong bối cảnh đó, Sa Đéc được lựa chọn như một trường hợp nghiên cứu điển hình về sự tiếp nhận và bản địa hóa kiến trúc cổ điển phương Tây tại Nam Bộ. Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, các gia đình thương nhân tại đây đã xây dựng nhiều công trình nhà phố và biệt thự có mặt đứng mang đậm dấu ấn của phong cách Tân cổ điển và Beaux-Arts, trong khi không gian nội thất, kết cấu mái và cách thức tổ chức sinh hoạt vẫn phản ánh sâu sắc tập quán Á Đông [7], [8].
Đến nay, đô thị này còn bảo tồn được hàng chục ngôi nhà có niên đại trên trăm năm tuổi, tiêu biểu như nhà cổ Huỳnh Thủy Lê. Các công trình này không chỉ mang giá trị nghệ thuật và lịch sử mà còn là những minh chứng vật chất cho quá trình ảnh hưởng và chuyển hóa của ngôn ngữ kiến trúc cổ điển phương Tây trong bối cảnh nhà ở truyền thống Nam Bộ.
Do đó, việc chọn Sa Đéc làm địa bàn nghiên cứu cho phép nhận diện rõ những biểu hiện của kiến trúc cổ điển phương Tây trên mặt đứng nhà cổ trong mối liên hệ mật thiết với bối cảnh kinh tế – xã hội địa phương.
Theo Hình 2, khu vực nghiên cứu tập trung tại các phường 1, 2, 3, 4 của TP Sa Đéc (trước khi sáp nhập). Đối tượng khảo sát là những nhà cổ có đặc điểm kiến trúc phương Tây còn hiện diện ở khu vực nghiên cứu.
3.2. Quy trình và các phương pháp nghiên cứu chính
Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp tiếp cận đa chiều, tích hợp giữa khảo sát thực địa, phân tích hình thức kiến trúc và phân tích không gian-lịch sử. Quy trình nghiên cứu được cấu trúc chặt chẽ qua ba giai đoạn chính: (1) Thu thập dữ liệu đa nguồn tại hiện trường; (2) Xây dựng và xử lý cơ sở dữ liệu tích hợp; và (3) Phân tích, tổng hợp dữ liệu (Hình 3).
Giai đoạn đầu tiên tập trung vào việc khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu sơ cấp từ 47 công trình nhà ở cổ tại Sa Đéc, sau đó lựa chọn 36 công trình tiêu biểu dựa trên các tiêu chí về giá trị lịch sử và kiến trúc để phân tích sâu.
Tại mỗi công trình, các lớp thông tin được thu thập một cách đồng bộ, bao gồm: dữ liệu hình thức kiến trúc được ghi nhận thông qua quan sát và tư liệu hóa bằng hình ảnh nhằm nhận diện sự hiện diện của các yếu tố kiến trúc theo một danh mục 25 đặc điểm đã được xây dựng trước; dữ liệu lịch sử và bối cảnh được thu thập qua phỏng vấn và tra cứu tư liệu để xác định năm xây dựng, chức năng và lịch sử sở hữu; và dữ liệu không gian được xác định bằng thiết bị định vị toàn cầu (GPS) để làm cơ sở cho việc lập bản đồ phân bố.
Sau khi thu thập, dữ liệu thô được chuẩn hóa và cấu trúc hóa trong giai đoạn hai. Dữ liệu về đặc điểm chi tiết kiến trúc được chuyển hóa thành định dạng số bằng phương pháp mã hóa nhị phân, trong đó giá trị “1” biểu thị đặc điểm có mặt và “0” khi đặc điểm không xuất hiện.
Dữ liệu tọa độ GPS được nhập vào phần mềm Hệ thống Thông tin Địa lý (QGIS) để xây dựng một bản đồ số hóa. Các thông tin về lịch sử, chức năng và hiện trạng cũng được hệ thống hóa và liên kết với từng mã định danh riêng của công trình (từ SD01 đến SD47), tạo nên một cơ sở dữ liệu đa lớp và toàn diện.
Cuối cùng, cơ sở dữ liệu tích hợp được khai thác trong giai đoạn phân tích và tổng hợp. Phương pháp phân tích không gian được thực hiện bằng công cụ GIS để làm rõ các quy luật phân bố của công trình, qua đó giúp xác định các cụm di sản và mối liên hệ giữa vị trí địa lý với đặc trưng kiến trúc.
Song song đó, phương pháp thống kê mô tả được áp dụng để định lượng tần suất xuất hiện của từng đặc điểm kiến trúc trong toàn bộ mẫu nghiên cứu, từ đó xác định các xu hướng phổ biến và đặc trưng nhất trên mặt đứng của quần thể nhà cổ Sa Đéc.
4. Kết quả nghiên cứu và bàn luận
Kết quả phân tích định lượng 36 công trình nhà cổ tại Sa Đéc cho thấy sự phân hóa đáng kể trong mức độ tiếp nhận và ứng dụng các yếu tố kiến trúc cổ điển phương Tây. Thay vì tái hiện nguyên mẫu theo chuẩn Hy Lạp – La Mã, các công trình này phản ánh sự chọn lọc và biến đổi để phù hợp với điều kiện không gian, kỹ thuật xây dựng và tập quán sử dụng tại Nam Bộ cuối thế kỷ XIX – đầu XX.
4.1. Đặc điểm chung
Trong tổng thể khảo sát, nhà một tầng chiếm ưu thế tuyệt đối (78%), cho thấy sự thích ứng với quy mô đô thị và điều kiện kinh tế – xã hội của thị dân Sa Đéc. Tỉ lệ cao của loại hình nhà biệt lập (69%) cũng phản ánh xu hướng phát triển quỹ đất theo chiều ngang, phù hợp với môi trường đô thị sông nước.
Đáng chú ý, hành lang trước (front veranda) xuất hiện với tần suất 75%, đóng vai trò vừa là không gian chuyển tiếp, vừa điều tiết vi khí hậu, một giải pháp tương đồng với nhận định của Fletcher (1996) trong ấn phẩm A History of Architecture [19] về việc các hình thức bản địa thường điều chỉnh mặt đứng để thích ứng khí hậu nhiệt đới.
Ngược lại, các chi tiết mang tính biểu tượng đặc trưng của kiến trúc phương Tây như diềm mái (entablature) trên mặt tiền lại xuất hiện với tỉ lệ rất thấp, chỉ 11% số công trình. Đặc điểm này cho thấy việc áp dụng chi tiết cổ điển không đồng đều: chúng thường tập trung ở những dinh thự lớn hoặc nhà phố có tính chất biểu trưng, thay vì phổ biến đại trà.
Quan sát này phù hợp với nhận định của Summerson (1980) trong ấn phẩm The Classical Language of Architecture [3], rằng trong môi trường ngoài châu Âu, các yếu tố cổ điển thường được “chọn lọc và nhấn mạnh” ở những vị trí biểu tượng hơn là tái hiện toàn diện.
4.2. Biểu hiện của các nguyên tắc tổ hợp kinh điển trong kiến trúc cổ điển phương Tây
Phân tích 36 công trình cho thấy các nguyên tắc tổ hợp mặt đứng là nhóm yếu tố được duy trì ổn định và phổ biến nhất, đóng vai trò như “linh hồn” của phong cách cổ điển phương Tây. Những nguyên tắc này không chỉ mang tính hình thức mà còn thể hiện nền tảng tư duy thẩm mỹ gắn với quan niệm trật tự, tỷ lệ và sự hài hòa đã được Vitruvius, Alberti và nhiều nhà lý luận nhấn mạnh trong suốt lịch sử kiến trúc phương Tây [3], [5].
Trong số đó, nguyên tắc đối xứng xuất hiện ở 89% công trình, gần như là quy luật tuyệt đối trong tổ chức mặt đứng. Đối xứng ở đây thường được thể hiện qua trục chính giữa với cửa chính hoặc hiên trung tâm, hai bên bố trí cửa sổ hoặc chi tiết trang trí cân xứng. Điều này phản ánh một trong những nguyên tắc căn cốt của kiến trúc cổ điển: sự cân bằng thị giác và tính trật tự được xem là biểu hiện của lý tính và thẩm mỹ chuẩn mực [20].
Bên cạnh đó, nguyên tắc nhân hình hóa – tức việc tổ chức mặt đứng theo logic ba phần (nền, thân, mái) và chú trọng xử lý phần trung tâm như “bộ mặt” của ngôi nhà, cũng được áp dụng ở mức cao, chiếm 81%. Tại Sa Đéc, nguyên tắc này thường được thể hiện qua phần nền vững chắc, thân nhà với nhịp cột hoặc mảng cửa đều đặn và phần mái hoặc diềm mái làm điểm kết thúc rõ ràng cho bố cục tổng thể.
Đặc biệt, tổ hợp ba ngăn Palladian (Palladian motif), một dạng thức phức hợp hơn, kết hợp cửa giữa lớn và hai cửa bên nhỏ, vốn được Andrea Palladio khai triển từ thế kỷ XVI, xuất hiện với tần suất trung bình (56%) (Hình 5). Mặc dù không phổ biến tuyệt đối như đối xứng hay bố cục ba phần, nhưng khi xuất hiện, motif Palladian thường giữ vai trò điểm nhấn trung tâm của mặt đứng, góp phần nâng cao giá trị biểu trưng và thể hiện sự am hiểu, chọn lọc tinh tế của giới chủ nhân trong việc vận dụng ngôn ngữ cổ điển [3], [21].
4.3. Biểu hiện của các bộ phận, chi tiết kiến trúc cổ điển phương Tây
Kết quả phân tích cho thấy sự hiện diện của các chi tiết kiến trúc cổ điển phương Tây trên mặt đứng nhà cổ ở Sa Đéc không diễn ra một cách đồng loạt, mà phản ánh một quá trình phân tầng và chọn lọc có chủ đích. Các chi tiết có tính chất vừa kết cấu vừa thẩm mỹ, hoặc những thành phần hình khối cơ bản, được ưu tiên sử dụng với tần suất cao.
Cụ thể, hệ cột mặt tiền, giúp định hình trật tự nhịp điệu mặt đứng, xuất hiện ở 72% công trình, cho thấy mức độ phổ biến rộng rãi của chi tiết này. Tương tự, chỉ phức ngang (string course) nhấn mạnh đường chân mái, đạt tần suất 81%, phản ánh một trong những nguyên tắc thị giác cốt lõi của kiến trúc Tân cổ điển châu Âu [3].
Ngoài ra, vòm cuốn (arches) cũng được ứng dụng với tỷ lệ cao (67%), vốn nguyên gốc để đáp ứng yêu cầu kỹ thuật vượt nhịp, nay chỉ mang tính biểu tượng, gợi nhắc đến truyền thống kiến trúc La Mã.
Ngược lại, các chi tiết thiên về trang trí, không giữ vai trò cấu trúc trực tiếp, lại có sự hiện diện ở mức trung bình hoặc thấp hơn. Lan can lục bình (balustrades) được ghi nhận ở 50% công trình, thể hiện tính phổ biến nhưng không đồng nhất, chủ yếu mang tính trang trí phần dưới hàng hiên trước nhà dùng để kết nối các cột với nhau. Viên đá khóa (keystone), một chi tiết trang trí có nguồn gốc từ kiến trúc vòm cổ điển, biểu trưng cho sự “khóa chặt” kết cấu – xuất hiện với tần suất 39%, phản ánh tính chất biểu tượng nhiều hơn là kỹ thuật thực tế trong điều kiện xây dựng tại Nam Bộ [22].
Đáng chú ý, phần lớn các chi tiết tinh xảo và mang tính đặc thù cao trong ngôn ngữ cổ điển lại rất hiếm gặp. Đường diềm giọt chấm (dentils), vốn là đặc điểm kinh điển trong bộ dầm (entablature) Hy Lạp – La Mã, chỉ được tìm thấy ở 22% công trình.
Trụ liền tường (engaged columns) và cột áp tường (pilasters) có tần suất xuất hiện lần lượt là 14% và 8%, thường chỉ hiện diện ở những công trình thuộc về tầng lớp thương nhân giàu có hoặc nhà phố có tính chất biểu trưng. Sự hiếm hoi này phản ánh một quy luật chọn lọc: các chi tiết yêu cầu tay nghề cao hoặc mang nặng tính “hàn lâm” của kiến trúc cổ điển phương Tây ít được tái hiện đầy đủ trong bối cảnh Sa Đéc, mà thay vào đó, gia chủ ưu tiên những yếu tố vừa dễ thi công vừa dễ nhận diện tính cổ điển.
4.4. Kết quả phân loại và nhận diện các nhóm phong cách mặt đứng
Kết quả phân loại cho thấy sự kết hợp giữa các nguyên tắc bố cục, chi tiết và yếu tố trang trí cổ điển đã dẫn đến sự hình thành những phong cách mặt đứng khác biệt trong kiến trúc nhà cổ Sa Đéc. Trên cơ sở phân tích định lượng và so sánh, có thể nhận diện ba nhóm chính: (1) Cổ điển toàn diện & mẫu mực, (2) Tối giản & đối xứng và (3) Chiết trung & bất đối xứng. Mỗi nhóm phản ánh một chiến lược khác nhau trong việc tiếp thu, điều chỉnh và bản địa hóa ngôn ngữ kiến trúc cổ điển phương Tây trong bối cảnh đô thị Nam Bộ. Cụ thể:
• Nhóm 1: Cổ điển toàn diện & mẫu mực. Nhóm này biểu đạt đầy đủ nhất các nguyên tắc cổ điển, tuân thủ chặt chẽ bố cục đối xứng, bố cục ba phần và sử dụng dày đặc các chi tiết đặc trưng như tổ hợp ba ngăn Palladian, hệ cột, vòm cuốn và lan can lục bình [3], [22]. Đây là biểu hiện của sự đầu tư công phu, gần với tinh thần hàn lâm.
• Nhóm 2: Tối giản & đối xứng. Hướng tiếp cận này mang tính thực dụng hơn, vẫn duy trì nghiêm ngặt nguyên tắc đối xứng và bố cục ba phần-vốn là “linh hồn” của trật tự cổ điển [20], nhưng lược bỏ hầu hết các chi tiết trang trí cầu kỳ. Mặt đứng thường phẳng, mạch lạc, chỉ sử dụng chỉ phức ngang làm điểm nhấn.
• Nhóm 3: Chiết trung & bất đối xứng. Đây là nhóm tự do và linh hoạt nhất, phá vỡ nguyên tắc đối xứng kinh điển [3]. Mặc dù bất đối xứng, các công trình này vẫn vay mượn có chọn lọc một số yếu tố như vòm cuốn hoặc lan can lục bình nhưng sắp đặt theo cách phi chuẩn, nhấn mạnh sự cá nhân hóa và thích ứng linh hoạt với nhu cầu của gia chủ.
Bảng 1. Tổng hợp phân nhóm và nhận diện các đặc điểm kiến trúc cổ điển Phương Tây trên mặt đứng nhà cổ ở Sa Đéc:
Đánh giá tổng hợp của nghiên cứu (Bảng 1) cho thấy ba nhóm phong cách này không chỉ phản ánh các mức độ tiếp thu khác nhau của kiến trúc Cổ điển phương Tây, mà còn làm rõ cơ chế biến đổi và thích ứng trong bối cảnh Sa Đéc cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Sự tồn tại song song của ba nhóm này cho thấy kiến trúc cổ điển không được “sao chép nguyên bản”, mà trở thành một hệ thống biểu đạt đa dạng, gắn với nhu cầu xã hội, khả năng kinh tế và thị hiếu thẩm mỹ của cư dân địa phương.
4.5. Bàn luận
Kiến trúc nhà cổ Sa Đéc không phải là sự sao chép nguyên bản mà là một quá trình tiếp nhận có chọn lọc và biến đổi sáng tạo ngôn ngữ cổ điển phương Tây. Thay vì tái hiện các thức cột kinh điển, người thợ địa phương đã tạo ra những biến thể hỗn hợp, thay đổi cả về hình dáng (tiết diện tròn, vuông, lục giác) lẫn chi tiết trang trí (phù điêu hoa lá, biểu tượng phong thủy).
Các tổ hợp phức tạp như mô-típ cửa ba ngăn Palladian cũng được giản lược hóa và điều chỉnh linh hoạt, trong khi các chi tiết như lan can lục bình được tái sử dụng với chức năng trang trí thuần túy.
Quá trình này không chỉ biến đổi yếu tố phương Tây mà còn dung hợp một cách chủ động các yếu tố bản địa và Á Đông. Họa tiết hoa cúc, men sứ nhiều màu đặc trưng của thủ công Hoa kiều và các giải pháp thích ứng khí hậu nhiệt đới như cửa lá sách, con-sôl hay lam gỗ đã được tích hợp một cách hài hòa.
Sự kết hợp này tạo ra một hình thức kiến trúc lai ghép độc đáo: vừa duy trì các nguyên tắc cốt lõi về đối xứng và tỷ lệ của phương Tây, vừa thể hiện rõ nét thẩm mỹ, kỹ thuật và vật liệu địa phương.
Tuy nhiên, giá trị của sự lai ghép này vẫn chưa được đánh giá đầy đủ. Các nghiên cứu hiện tại mới dừng ở mức mô tả tổng thể, chưa đi sâu phân tích cơ chế biến đổi hình thức hay vai trò văn hóa của các yếu tố bản địa. Do đó, cần có những nghiên cứu hệ thống hơn để làm rõ cách thức mà kiến trúc cổ điển phương Tây đã được “nhiệt đới hóa” và bản địa hóa một cách sáng tạo trong bối cảnh văn hóa Nam Bộ.
5. Kết luận
Nghiên cứu này khẳng định rằng kiến trúc nhà cổ Sa Đéc không phải là sự sao chép nguyên bản, mà là kết quả của một quá trình tiếp nhận có chọn lọc và bản địa hóa sáng tạo ngôn ngữ kiến trúc cổ điển phương Tây.
Các nguyên tắc nền tảng như tính đối xứng và bố cục ba phần được duy trì rộng rãi; trong khi đó, các chi tiết như thức cột và mô-típ Palladian được biến đổi một cách linh hoạt, đồng thời dung hợp hài hòa với yếu tố Á Đông và các giải pháp thích ứng với khí hậu nhiệt đới.
Về mặt đóng góp, nghiên cứu đã nhận diện ba nhóm phong cách chính: Cổ điển toàn diện & mẫu mực, Tối giản & đối xứng, và Chiết trung & bất đối xứng. Sự phân loại này phản ánh sự đa dạng trong nhu cầu biểu đạt, điều kiện kinh tế và thẩm mỹ của tầng lớp thương nhân địa phương.
Đồng thời, nghiên cứu đã cung cấp một phân tích hệ thống, qua đó làm rõ rằng giá trị đặc trưng của di sản này nằm chính ở tính lai ghép độc đáo, chứ không phải ở sự thuần khiết của phong cách cổ điển. Phát hiện này mang ý nghĩa quan trọng, định hướng cho công tác bảo tồn cần tôn trọng và gìn giữ các yếu tố “nhiệt đới hóa” và bản địa hóa đặc sắc trong kiến trúc nhà cổ Sa Đéc.
ThS.KTS Lê Hồ Tuyết Ngân – Giảng viên Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Xây dựng Miền Tây
