Ashui.com

KTS Mai Hưng Trung (Atelier M32) mới đây được vinh danh ở vị trí cao nhất tại Europan 16. Là giải thưởng quy hoạch kiến trúc lớn nhất tại Châu Âu giành cho các kiến trúc sư dưới 40 tuổi, Europan được tổ chức 2 năm một lần trên 40 thành phố tại Châu Âu. Năm 2021, cuộc thi có tổng giá trị giải thưởng là 726 000 euros.  

Mai Hưng Trung (giữa) tại lễ trao giải Europan 16 (ảnh cập nhật 12-14/4/2022)

Đây là lần thứ 2 KTS Mai Hưng Trung giành chiến thắng tại Europan. Lần đầu tiên vào năm 2019 với chủ đề Productive cities (thành phố sản xuất) tại Pháp, dự án sau đó đã được chính quyền địa phương thông qua như một giải pháp tối ưu nhất và đang trong quá trình đi vào giai đoạn tiếp theo. Năm 2021, với chủ đề Living Cities (thành phố sống). Dự án của Mai Hưng Trung mang tên “Agroecological Condenser” đã giành giải nhất với ý tưởng về cải tạo một khu nhà ga đường bộ cũ trở thành một không gian ngưng tụ xã hội nằm trong một mạng lưới nông nghiệp sinh thái. Trong cả hai dự án, ý tưởng xuyên suốt đều là tìm lại vị trí của nông nghiệp đô thị trong thành phố Châu Âu từ lâu đã bị chế ngự bởi các hoạt động công nghiệp và các nền tảng vật chất phục vụ cho nó. Thành phố hơn bao giờ hết phải là nơi chốn của sản xuất, sinh sôi, các tương tác và kết nối xã hội thông qua nông nghiệp. 

Tóm tắt dự án:

Agroecological Condenser

Mặt cắt nhà ga đường bộ sau cải tạo thành một không gian ngưng tụ xã hội

Tái định nghĩa lõi đô thị

Thành phố từ lâu đã là tấm gương phản chiếu tinh thần của thời đại. Vào thời cổ đại, trung tâm thành phố được thiết lập mang trong mình ý chí chính trị mạnh mẽ và khởi đầu của nền tảng dân chủ - những khía cạnh cơ bản định hình nên xã hội Tây phương khi những thách thức chính trong việc xây dựng đô thị lúc bất giờ là tương hỗ cho việc khai nguyên các ý thức hệ. Trong xã hội đương đại, nền văn minh và môi trường sống nhân tạo do con người tạo ra lại đang phải đối mặt với những thách thức khác, đó là biến đổi khí hậu và sự suy thoái của môi trường tự nhiên. Bởi lẽ đó, ngoài việc đơn thuần tạo ra một không gian cho các hoạt động thương mại, cộng đồng, việc khôi phục hệ sinh thái ở lõi đô thị là một điều kiện tiên quyết trong quá trình thúc đẩy đô thị hóa lấy thiên nhiên làm trung tâm và sự cộng sinh giữa con người và các cá thể khác.

Quyết định của thành phố San dona di Piave về việc di dời ga chung chuyển đường bộ ATVO là cơ hội để tái định nghĩa trung tâm thành phố như một thực thể sống, và kích thích các mạng lưới văn hóa xã hội. Nhà triết học Clément Rosset đã nói “Anti-nature is nature anti, một cách định nghĩa một sự vật bằng phản đề hình thái tự nhiên của nó: thành phố luôn được coi là đối lập với tự nhiên. Bởi vậy, thành phố phải trở nên phi nhân tạo; nó phải được phục hồi và một lần nữa tìm thấy sự sống, thiên nhiên, động vật, cây xanh, sự trong lành và sự bình yên”.

Quy hoạch tổng thể

San Dona là một thành phố được định hình bởi một cấu trúc đơn tâm: Phần lõi của thành phố bị thống trị bởi đầu mối trung chuyển giao thông - được bao quanh bởi hệ thống bán vành đai ven đô bao gồm khu dân cư và khu công nghiệp. Phần rìa của vành đai là khu vực nông nghiệp. Trên quy mô đô thị (urban scale), đồ án hướng đến tái thiết thành phố thông qua việc tích hợp hệ thống nông nghiệp sinh thái vào cấu trúc đô thị sẵn có. Bằng cách nghịch đảo cấu trúc thông thường, đưa khái niệm về sản xuất và sự sống quay trở lại trung tâm thành phố thông qua một mạng lưới của các khu vườn nông nghiệp quy mô nhỏ (pocket garden) và các khu rừng vi mô (micro forest).

Hơn thế nữa, nông học đô thị là một trung những ứng dụng khả thi nhất trong điều kiện hiện tại nhằm hạn chế tác động của các thành phố đối với biến đổi khí hậu, xoa dịu và giảm thiểu sự suy thoái hệ sinh thái, tăng khả năng phục hồi và khả năng sản xuất của trung tâm thành phố. Đây sẽ không còn chỉ là một điểm chung chuyển mà sẽ là điểm khởi đầu của toàn bộ quá trình khơi nguồn đô thị và là điểm gặp gỡ của lịch sử, văn hóa, giáo dục, sáng tạo và thiên nhiên.

Trục đô thị (Corso Urbano) như một cơ thể sống 

Công viên nông nghiệp sinh thái bên sông Piave sau khi được cải tạo

Ở phương Tây, hình ảnh dòng chảy tuần hoàn trong cơ thể sinh vật đã được sử dụng để mô tả sự sống từ những năm 1682 - thời điểm William Harvey phát hiện ra dòng tuần hoàn liên tục của máu trong cơ thể con người: Sự sống được duy trì bởi những dòng tuần hoàn không ngừng nghỉ.

Từ khái niệm này, ý tưởng của đồ án trên quy mô toàn thành phố được mô phỏng như một hệ sinh thái tuyến tính liền mạch tổ chức xung quanh Corso Urbano. “Xương sống đô thị” này được đặc trưng bởi một hành lang xanh nối liền bờ sông Piave, cây cầu Victoria với Porta Nuova mới và một mạng lưới phức hợp gồm các khu vườn “bỏ túi” và rừng cây vi mô. Toàn bộ hệ sinh thái nông nghiệp này sẽ tạo ra những dòng trao đổi liên tục xuyên suốt thành phố.Thành phố sẽ trở thành một nơi chung sống của nhiều cá thể khác nhau, thúc đẩy sự tương tác giữa những loài động thực vật, con người và môi trường bên trong hệ thống nông nghiệp.

Covid-19 đã nhắc nhở chúng ta rằng con người không phải là sinh vật duy nhất trên hành tinh này. Chia sẻ không gian sống và chung sống với các giống loài khác, làm cho môi trường nhân tạo thích nghi với thiên nhiên hoang dã là cách tốt nhất để làm cho thành phố trở nên bình đẳng và chống chịu hơn.

Mạng lưới “Vườn nông nghiệp “bỏ túi” và “Khu rừng vi mô” là hệ thống nông nghiệp sinh thái

Mạng lưới vườn nông nghiệp bỏ túi (pocket garden) và những cánh rừng vi mô (micro forest) 

Vườn nông nghiệp “bỏ túi” (pocket garden)

Trên quy mô vùng, theo một nghiên cứu, nông sản của Veneto có thể đến được miền nam nước Ý trong 10 tiếng; Frankfurt hoặc Sicily trong 15 tiếng; Berlin, Brussels hoặc Paris trong 17 tiếng. Với khoảng thời gian vận chuyển tương đối ngắn này, Veneto mang trong mình một tiềm năng rất lớn để trở thành “Khu vườn của Châu Âu” (Bello 2004). Hơn nữa, San Dona từng được bao phủ bởi đầm lầy và chất lắng của hồ lớn Piave tới tận thế kỷ 19. Vùng đất được đặc trưng bởi mạng lưới sông nước dày đặc rất phù hợp cho các hoạt động nông nghiệp. Và nhờ nguồn nước dồi dào, nơi đây là môi trường sống hoàn hảo cho các loài động vật, côn trùng, lưỡng cư và thú có vú nhỏ. Thành phố mang trong mình những điều kiện lý tưởng nhất để phát triển chiến lược nông nghiệp sinh thái.

Kiến trúc sư cảnh quan người Pháp Gilles Clément đã lập luận rằng tất cả các thửa đất mà không có sự quan tâm, lui tới của con người đều có lưu trữ đa dạng sinh học lớn hơn nhiều khi so sánh với các cánh đồng độc canh - nơi thường xuyên bị phun tưới bởi các loại thuốc kiểm dịch thực vật.

Do đó, chúng tôi bắt đầu quan tâm tới những thửa đất chưa được sử dụng/ đang bị lãng phí và kiến tạo những nơi đó trở thành những không gian sản xuất tiềm năng. Mạng châm cứu đô thị liên kết giữa các khu vườn “bỏ túi” và các khu rừng đô thị vi mô sẽ được hình thành và đan xen/luồn lách vào cấu trúc đô thị hiện có. Nhằm thích ứng với các chương trình kiến trúc và điều kiện đô thị nhất định, cảnh quan khu vực sẽ được bố trí nhiều chương trình khác nhau nhằm hỗ trợ sự phát triển của cộng đồng lân cận từ đó hình thành nhiều cụm công năng khác nhau.

Mạng lưới vườn “bỏ túi” cho phép thành phố có thể tự cung ứng nông sản. Nó cũng hỗ trợ cho các hoạt động giáo dục và giải trí và có chức năng như một không gian ngưng tụ xã hội, khuyến khích sự trao đổi năng động, tương tác xã hội và việc cùng tồn tại thông qua các sự kiện ngẫu nhiên .

Khu rừng vi mô (micro forest)

Một thành phố không thể trở nên và trở thành một cơ thể sống đúng nghĩa chỉ đơn thuần bằng việc trồng cây và hoa. Khu rừng trong bối cảnh đô thị, vốn là đối tượng phi truyền thống theo định nghĩa, đang ngày càng có ảnh hưởng rõ rệt hơn trong đô thị. Những khu rừng với điều kiện vi khí hậu cụ thể có thể góp phần phát triển những quần thể sinh thái trong lòng đô thị. Đặc điểm dễ nhận thấy của rừng là cấu trúc của nó, bao gồm nhiều tầng với các điều kiện sinh thái độc đáo, tương ứng với các loài sinh vật khác nhau sống ở mỗi tầng.

Mạng lưới rừng vi mô sẽ mở đầu cho sự trở lại thành phố của thiên nhiên một cách nguyên bản nhất đồng thời tạo ra không gian cho các hoạt động giải trí cho cư dân đô thị và mở ra các trải nghiệm giáo dục. Mạng lưới các khu rừng vi mô này sẽ được xác định một cách chiến lược giữa ranh giới của các hình thái đô thị khác nhau. Một hệ thống đa dạng sinh học gắn kết thành phố vào trong tiến trình sinh thái của khu vực.

Bến xe hai nửa Janus. Thể nhị nguyên của thiên nhiên và văn hóa, của quá khứ tân thời và tương lai

Nhà hát ngoài trời trong campo bao quanh bởi một cánh rừng vi mô (micro forest)

Italo Calvino mô tả thành phố “là nơi của sự trao đổi, những sự trao đổi này không chỉ dừng lại ở trao đổi hàng hóa, đó còn là lời nói, ước vọng và ký ức.” Trung tâm của San Dona được định nghĩa bởi nhà ga đường bộ ATVO - một biểu tượng của thành phố, một nơi của sự trung chuyển. Được đặt trong giai đoạn chuyển giao quan trọng, câu hỏi đặt ra đó là làm thế nào để chuyển tiếp những ký ức của quá khứ tân thời đến tương lai trong bối cảnh đương đại của những thách thức cục bộ và toàn cầu.

Janus được biết đến như sự hình tượng hóa của thay đổi và chuyển giao của quá khứ tới tương lai bởi ông có thể nhìn về quá khứ bằng một khuôn mặt và tương lai với khuôn mặt còn lại. Nhà ga ATVO cũ không chỉ nằm tại bản lề của phần chuyển tiếp hình thái đô thị từ lịch sử sang hình thái ven đô thị mà còn ở sự chuyển giao của trục thời gian. Cấu trúc và vị trí của tòa nhà cho phép nó tương tác với hai bối cảnh khác nhau tương ứng với các chức năng mới theo ý niệm từ hai mặt Janus.

Mặt tiền của công trình sẽ mở ra không gian quảng trường phía trước cũng là nơi giành cho cho những không gian linh động hướng ngoại với nhiều chức năng linh hoạt khác nhau biến thiên theo chiều thời gian. Đây có thể là nơi tổ chức những sự kiện đa dạng, các hoạt động thương mại nhưng vẫn là một phần của dòng giao thông lưu thông chính.

Khoảng trống đô thị (urban void) ở trung tâm thành phố này sẽ cung cấp không gian mở rộng cho các hoạt động công cộng. Song song với việc đó, sân sau của nhà ga được bao bọc bởi một khu rừng vi mô - nơi không chỉ có đóng vai trò như một không gian sản xuất, với cấu trúc hướng nội, không gian này khơi gợi nên hình thái của một sân khấu với những vở nhạc kịch ngoài trời.

Di chuyển dọc qua nhà ga, hành trình trải nghiệm đô thị sẽ chuyển dần từ một không gian hướng ngoại sang một không gian hướng nội, từ một piazza nhộn nhịp và rộng lớn đến một campo khiêm tốn và ẩn mình, một không gian thử nghiệm cho sự tồn tại song song giữa văn hóa và thiên nhiên. Tính chất nhị nguyên của không gian này có thể trở thành tâm điểm, một thỏi nam châm đô thị cho toàn thành phố và khu vực.

Bản thân nhà ga hoạt động như một chu trình sản xuất, chuyển đổi, lưu trữ và phân phối. Bằng cách lược bỏ qua các bước trung gian, ta thiết lập được mối liên hệ trực tiếp giữa sản xuất và tiêu thụ các sản phẩm nông nghiệp địa phương. Vào các ngày thường trong tuần, các quầy hàng bán cá tươi và nông sản địa phương sẽ được dựng lên, khu bếp cộng đồng được mở. Trong những dịp lễ hội đặc biệt, một sân khấu bằng gỗ được dựng ở sân sau. Trong tuần, các trò chơi dành cho trẻ em, các buổi hòa nhạc sẽ được tổ chức. Trung tâm thành phố được trở về với chức năng nguyên thủy của nó là một không gian xã hội.

Vượt qua nỗi ám ảnh về một cuộc cách mạng xanh, Agroecological Condenser hướng đến một sự thử nghiệm và sự kết hợp của các phương pháp tiếp cận nông nghiệp và sinh thái góp phần kiến tạo nên không gian xã hội và môi trường sống của San Dona di Piave.

Thuật ngữ:

1. Agroecology (tạm dịch: nông nghiệp sinh thái) là một cụm từ được đề xuất đồng thời bởi nhà động vật học người Đức Friederichs (1930) và nhà sinh lý học thực vật người Mỹ Hanson (1939) để chỉ về việc ứng dụng sinh thái học trong lĩnh vực nông nghiệp. Nông nghiệp sinh thái nghiên cứu về sự tương tác giữa thực vật, động vật, con người và môi trường nằm trong một hệ sinh thái nông nghiệp. Nông nghiệp sinh học là một phương pháp tiếp cận tổng thể nhằm dung hòa giữa nông nghiệp và cộng đồng địa phương với các quá trình tự nhiên vì lợi ích chung của thiên nhiên và sinh kế. 
2. Social Condenser (tạm dịch: Không gian ngưng tụ xã hội). Trong cuốn sách Content của OMA, một không gian ngưng tụ xã hội được mô tả như những chương trình được phủ lên những khoảng không gian bỏ trống nhằm thúc đẩy sự tồn tại cộng sinh năng động của các hoạt động cộng đồng, qua đó sản sinh ra những giao diện xã hội mới và không có tiền lệ (unprecedented events). 

Mai Hưng Trung