1. Đặt vấn đề
Phát triển bền vững là khái niệm chỉ sự phát triển toàn diện của xã hội nhằm đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. Quá trình này phải được xây dựng trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hoà giữa giữa tăng trưởng kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội và bảo vệ môi trường [13].
Trong quá trình đô thị hóa, phát triển bền vững kiến trúc nhà ở được hiểu là quá trình xây dựng và cải tạo nhà ở theo hướng gìn giữ, kế thừa các giá trị truyền thống, đồng thời thích ứng linh hoạt với điều kiện sống hiện đại. Đây là sự kết hợp giữa ba nguyên tắc: kinh tế, xã hội, môi trường, trong đó kiến trúc nhà ở đóng vai trò then chốt, thể hiện tri thức bản địa và mối quan hệ hài hòa giữa con người với môi trường tự nhiên.
Từ đó, để kiến trúc nhà ở phát triển bền vững cần hiểu thứ nhất là ngôi nhà phải đáp ứng chức năng ăn, ở, nghỉ ngơi, học tập và kết nối các thành viên trong gia đình, đảm bảo mối quan hệ thương yêu trong cộng đồng thành viên gia đình – một đơn vị cộng đồng nhỏ nhất trong môi trường cộng động xã hội lớn tại nông thôn, đây chính là đảm bảo vấn đề xã hội bền vững trong ngôi nhà; thứ hai nhà ở phải đáp ứng điều kiện hoạt động sinh kế, phải là một đơn vị làm kinh tế hộ gia đình trong các hoạt động kinh tế nông thôn, đây là đảm bảo vấn đề kinh tế bền vững; thứ ba nhà ở phải thích ứng với môi trường tự nhiên như tiết kiệm năng lượng, khai thác và sử dụng và tái tạo năng lượng mặt trời, nước mưa; tăng cường thông gió và chiếu sáng tự nhiên cho không gian nhà ở; lựa chọn vị trí xây dựng nhà ở cần nương theo địa hình, tránh san lấp làm thay đổi địa hình của khu đất đồng thời giữ gìn cảnh quan thiên nhiên bản, làng và khu vực nông thôn, đây là vấn đề bảo vệ môi trường bền vững.
Tuy nhiên, trong tiến trình phát triển kinh tế – xã hội, đô thị hóa là xu hướng tất yếu, tác động mạnh mẽ đến không gian cư trú nông thôn. Đối với cộng đồng dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Tày tại Bắc Giang, quá trình này mang lại những thay đổi sâu sắc về hình thức nhà ở, tổ chức không gian và lối sống. Nhiều ngôi nhà sàn gỗ truyền thống đã được thay thế bằng nhà xây kiên cố, làm phai nhạt dần những giá trị văn hóa kiến trúc đặc trưng của người Tày [14].
Tại Chỉ thị số 42/CT-TTg ngày 9/11/2024 của Thủ tướng Chính phủ: Về việc đẩy nhanh triển khai xóa nhà tạm, nhà dột nát trên địa bàn cả nước, đã nêu rõ “Nhà ở là một trong những nhu cầu thiết yếu của con người, là một trong những yếu tố góp phần phát triển nguồn nhân lực của đất nước” [8].
Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu định hướng phát triển bền vững kiến trúc nhà ở dân tộc Tày tại Bắc Giang là cần thiết, nhằm tìm ra giải pháp bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống đồng thời đáp ứng nhu cầu cuộc sống hiện đại của cộng đồng dân cư nông thôn.
2. Thực trạng phát triển kiến trúc nhà ở dân tộc Tày tại Bắc Giang
– Cấu trúc không gian thôn, bản: Không gian cư trú người Tày chuyển dịch từ vùng sườn đồi, ven suối (Hình 1) sang khu trung tâm, ven trục giao thông – nơi thuận tiện sinh hoạt và kinh doanh (Hình 2). Nhu cầu đất ở tăng khiến nhiều khu dân cư mới mọc lên dọc quốc lộ, trên đất canh tác cũ.
Sự thay đổi vị trí và hình thái làng phản ánh xu hướng đô thị hóa lan tới vùng nông thôn. Cấu trúc bản làng truyền thống bị phá vỡ, thay vào đó là mô hình ô bàn cờ, nhà ống thẳng hàng, làm mất đi tính gắn bó giữa con người và cảnh quan tự nhiên – yếu tố cốt lõi của không gian làng, xóm người Tày.
– Cấu trúc khuôn viên ngôi nhà: Khuôn viên nhà ở hiện nay đang thu hẹp, mật độ xây dựng tăng cao; các công trình phụ như bếp, nhà tắm, kho được bổ sung tùy tiện, gây xáo trộn bố cục truyền thống. Hàng rào cây xanh được thay bằng tường gạch, lưới sắt; sân vườn bị bê tông hóa và thu nhỏ đáng kể. Sự biến đổi này thể hiện quá trình thích ứng với đời sống hiện đại nhưng làm giảm tính sinh thái và tính mở của không gian sống. Việc tận dụng đất để kinh doanh hay xây thêm nhà cho con cháu khiến khuôn viên không còn giữ được sự hài hòa, thoáng mát vốn có (Hình 3).
– Không gian chức năng và hình thức kiến trúc: Nhà ở truyền thống dân tộc tày có 2 hình thức nhà ở, đó là nhà sàn và nhà đất.
Hiện nay, nhiều gia đình cải tạo nhà sàn truyền thống bằng cách nâng cao gầm sàn, giảm vách ngăn nhằm mở rộng không gian sử dụng, xây thêm khu phụ trợ khép kín, chuồng trại đưa ra xa không gian ở. Hay chức năng trong nhà giảm bớt như phòng ngủ con do gia đình người con tách ra ở riêng. Một số gia đình kết hợp ở và kinh doanh, số khác phát triển du lịch cộng đồng nên bố trí thêm khu lưu trú (Hình 4). Bên cạnh đó, nhà đất chưa đủ điều kiện khai thác phục vụ du lịch.
Vì vậy, nhà đất chủ yếu được mở rộng thêm không gian chức năng và hiện đại hóa: các khu phụ trợ (bếp, tắm, vệ sinh) được khép kín; chuồng trại được chuyển đổi thành kho, hoặc phá bỏ. Một vài gia đình xây nhà hiện đại và chuyển nhà đất thành chức năng khác như kho, bếp.
Về hình thức, xuất hiện nhiều kiểu nhà lô phố, biệt thự; nhà sàn được cải tiến để phù hợp với nhu cầu sử dụng, còn nhà đất được trát xi măng hoặc thay bằng tường gạch. Đây là biểu hiện của sự thay đổi chức năng từ “ở để sinh hoạt nông nghiệp” sang “ ở kết hợp kinh tế – dịch vụ”. Tuy giúp nâng cao tiện nghi, nhưng hình thức kiến trúc dần mất đi tính biểu tượng văn hóa và bản sắc dân tộc.
– Vật liệu và phương thức xây dựng: Vật liệu truyền thống như đất trình, gỗ, tre nứa được thay thế bằng gạch, xi măng, bê tông, kính, tôn lạnh… Nhà ở chuyển từ khung gỗ, mái lá sang nhà xây gạch, mái proximang hoặc mái tôn.
Việc thay đổi vật liệu giúp tăng độ bền, tiết kiệm chi phí và thời gian thi công, nhưng đồng thời làm mất các kỹ thuật truyền thống (như trình tường, mộng gỗ) – vốn là di sản phi vật thể quý giá. Hệ quả là kiến trúc nhà ở người Tày ngày càng tiệm cận kiểu đô thị, giảm dấu ấn văn hóa bản địa (Hình 5).
3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến phát triển kiến trúc nhà ở dân tộc Tày tại Bắc Giang
– Yếu tố đô thị hoá: Quá trình đô thị hóa tại Bắc Giang, đặc biệt trong hai thập niên trở lại đây, đã tạo ra những biến đổi đáng kể đối với kiến trúc nhà ở truyền thống của cộng đồng người Tày. Sự chuyển dịch không gian sống từ vùng cao, trung du về các khu vực ven đô và gần trục giao thông chính khiến mô hình nhà sàn truyền thống – vốn gắn bó mật thiết với điều kiện tự nhiên và phong tục tập quán – đang dần bị thay thế bằng những kiểu nhà hiện đại mang xu hướng đô thị.
Trước kia, nhà sàn gỗ mái cọ hoặc ngói âm dương thích ứng tốt với khí hậu, địa hình và thể hiện lối sống hòa hợp thiên nhiên. Nay, do nhu cầu đất ở tăng và quỹ đất thu hẹp, người Tày chuyển sang nhà nền đất, làm mất yếu tố “nâng sàn” chống ẩm và không gian sinh hoạt cộng đồng.
Vật liệu truyền thống như gỗ, tre, nứa bị thay bằng bê tông, sắt thép; nghề mộc và kỹ thuật xây dựng dân gian đứng trước nguy cơ mai một. Hướng nhà cũng thay đổi, ưu tiên quay ra đường lớn để thuận tiện giao thông và kinh doanh, phản ánh sự hội nhập và biến đổi mục tiêu sử dụng không gian.
Tuy nhiên, một số cộng đồng vẫn nỗ lực bảo tồn giá trị truyền thống thông qua phục dựng nhà sàn, phát triển du lịch cộng đồng và lồng ghép yếu tố truyền thống trong kiến trúc hiện đại như mái ngói, hoa văn chạm khắc, cầu thang gỗ…
– Điều kiện kinh tế, xã hội: Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang công nghiệp – dịch vụ đã làm thay đổi vai trò của không gian nhà ở [7]. Nhà ở không còn chỉ là nơi cư trú, mà còn là không gian sản xuất, kinh doanh và du lịch cộng đồng. Thu nhập tăng kéo theo xu hướng xây nhà kiên cố, nhưng đồng thời cũng tạo cơ hội đầu tư cải tạo, bảo tồn các ngôi nhà truyền thống phục vụ du lịch.
Tuy nhiên, chênh lệch thu nhập giữa các nhóm dân cư làm nảy sinh sự khác biệt rõ rệt trong hình thái kiến trúc: hộ khá giả xây nhà tầng, còn hộ nghèo vẫn giữ nhà cũ xuống cấp. Điều này đặt ra yêu cầu định hướng quy hoạch và hỗ trợ kỹ thuật phù hợp cho cộng đồng.
– Yếu tố văn hóa – tín ngưỡng: Quá trình đô thị hóa làm thay đổi không gian thờ tự, nhiều gia đình di chuyển bàn thờ hoặc thu hẹp khu thờ cúng để mở rộng công năng khác, dẫn đến biến dạng bố cục truyền thống. Bên cạnh đó, lối sống hiện đại và tiếp xúc văn hóa đô thị khiến nhiều giá trị phi vật thể – như lễ hội, phong tục dựng nhà, lễ nhập trạch – dần bị giản lược.
Tuy nhiên, một bộ phận người dân, đặc biệt trong các dự án du lịch cộng đồng, đang có xu hướng phục hồi các nghi lễ truyền thống như một cách khẳng định bản sắc dân tộc.
– Một số chính sách: Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ nhà ở và phát triển vùng dân tộc thiểu số, tiêu biểu như Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế – xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi (2021-2030) [7]. Tại Bắc Giang, các chương trình “xây dựng nông thôn mới”, “xóa nhà tạm”, “bảo tồn văn hóa dân tộc” đã mang lại hiệu quả tích cực, giúp người dân cải thiện điều kiện sống [10] [11].
Tuy nhiên, một số chính sách quy hoạch chưa chú trọng yếu tố bản sắc kiến trúc; tiêu chuẩn nhà ở dân tộc còn thiếu tính đặc thù vùng miền. Do đó, cần sớm xây dựng khung hướng dẫn kỹ thuật riêng cho từng nhóm dân tộc, trong đó có người Tày, nhằm định hướng phát triển bền vững và bảo tồn kiến trúc truyền thống trong điều kiện mới.
4. Định hướng phát triển bền vững kiến trúc nhà ở dân tộc Tày tại Bắc Giang
4.1. Quan điểm và nguyên tắc phát triển bền vững
– Quan điểm phát triển nhà ở bền vững:
- Thứ nhất: Phát triển kiến trúc nhà ở dân tộc Tày theo hướng giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống dân tộc.
- Thứ hai: Kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại.
- Thứ ba: Phát triển kiến trúc nhà ở theo hướng phát triển bền vững và thân thiện với môi trường.
- Thứ tư: Phát triển kiến trúc nhà ở kết hợp với hoạt động sinh kế cho người dân.
– Nguyên tắc:
- Thứ nhất: Kiến trúc hòa nhập với thiên nhiên, tôn trọng cảnh quan thiên nhiên.
- Thứ hai: Tôn trọng bản sắc văn hóa.
- Thứ ba: Đáp ứng nhu cầu hiện đại trong bối cảnh đô thị hóa
- Thứ tư: An toàn và thích ứng, có khả năng chống chịu thiên tai, thảm họa tự nhiên.
- Thứ năm: Đảm bảo hiệu quả hoạt động sản xuất kinh tế hộ gia đình.
4.2. Định hướng phát triển bền vững
– Cấu trúc không gian thôn, bản:
Không gian thôn, bản người Tày cần được phát triển theo hướng bền vững, kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Quy hoạch nên dựa vào địa hình tự nhiên, đồng thời khi mở rộng điểm dân cư nông thôn cần kết nối hợp lý với thôn, bản hiện hữu và khu vực đồng ruộng canh tác để tránh phá vỡ cảnh quan và đáp ứng nhu cầu sản xuất nông nghiệp.
Tuy nhiên, nhằm hạn chế lũ ống, lũ quét, sạt lở đất cần chú ý khi lựa chọn vị trí xây dựng nhà ở cần ở nơi khô ráo, không nên quá gần ven sông, suối, khu vực sườn đồi thường xuyên sạt lở đất vì dễ gây sạt lở đất và lũ ống.
Các khu vực sản xuất, dịch vụ và du lịch cộng đồng cần được phân tách rõ ràng, tránh tình trạng xây dựng tự phát làm biến dạng cấu trúc bản làng. Việc tổ chức không gian sinh thái, vườn cây, nương rẫy, ruộng bậc thang cần được giữ lại như một phần bản sắc không gian Tày.
Phát triển du lịch di sản văn hóa, du lịch nông nghiệp sinh thái là hướng đi phù hợp, do đó cần khai thác nhà truyền thống phục vụ lưu trú, kết hợp lễ hội, ẩm thực và nghề thủ công để tạo sinh kế và lan tỏa giá trị văn hóa.
Đồng thời, cần chú trọng quy hoạch cây xanh, không gian công cộng, bảo vệ nguồn nước và rừng đầu nguồn, sử dụng vật liệu thân thiện môi trường và năng lượng tái tạo để đảm bảo phát triển bền vững.
Hệ thống hạ tầng kỹ thuật cần được phát triển đồng bộ nhưng phù hợp với quy mô và điều kiện tự nhiên của khu vực miền núi. Mạng lưới đường giao thông nên được nâng cấp theo hướng bê tông hóa hoặc lát đá tự nhiên đối với đường nội bản, kết nối thuận tiện với các tuyến liên thôn, liên xã, đảm bảo thoát nước và an toàn trong mùa mưa. Hệ thống thủy lợi, mương, máng cần được kiên cố hóa, tận dụng vật liệu địa phương, kết hợp với các giải pháp sinh thái nhằm cung cấp nước tưới cho ruộng và phòng chống xói mòn đất.
Các công trình công cộng như trường học, trạm y tế, sân sinh hoạt, khu cây xanh nên bố trí tại trung tâm bản, thuận tiện cho sinh hoạt chung. Kiến trúc cần hài hòa về quy mô, hình thức, kế thừa bản sắc văn hóa Tày và thích ứng khí hậu.
Đối với hệ thống cấp nước sạch, cấp điện và viễn thông, cần mở rộng mạng lưới phân phối, ưu tiên các nguồn năng lượng tái tạo như điện mặt trời. Hệ thống viễn thông nên được nâng cấp để đảm bảo kết nối thông tin, phục vụ phát triển kinh tế, giáo dục và du lịch cộng đồng.
Hệ thống thu gom và xử lý rác thải, nước thải sinh hoạt cần được tổ chức đồng bộ, khuyến khích phân loại rác tại nguồn, xây dựng bể tự hoại hợp vệ sinh, kết hợp mô hình xử lý sinh học quy mô hộ gia đình hoặc cụm dân cư nhỏ để giảm thiểu ô nhiễm.
Trong quá trình mở rộng và phát triển thôn, bản, việc bảo tồn cảnh quan thiên nhiên cần được đặt lên hàng đầu. Cấu trúc sinh thái đặc trưng gồm rừng đầu nguồn, ruộng bậc thang, suối, hồ và vườn nhà cần được bảo vệ nghiêm ngặt.
Các khu vực mở rộng dân cư nên hạn chế san gạt địa hình, giữ lại cây xanh bản địa, đồng thời tạo vành đai xanh bao quanh khu dân cư để đảm bảo cân bằng sinh thái, chống xói mòn và duy trì vẻ đẹp đặc trưng của không gian dân tộc Tày.
Bên cạnh đó, phát triển du lịch di sản văn hóa và du lịch nông nghiệp sinh thái là hướng đi phù hợp, cần khai thác nhà truyền thống phục vụ lưu trú, kết hợp lễ hội, ẩm thực và nghề thủ công để tạo sinh kế và lan tỏa giá trị văn hóa. Việc quy hoạch cây xanh, không gian công cộng, bảo vệ nguồn nước và rừng đầu nguồn, sử dụng vật liệu thân thiện môi trường và năng lượng tái tạo sẽ góp phần đảm bảo phát triển bền vững cho không gian cư trú người Tày trong tương lai.
– Khuôn viên ngôi nhà:
Khuôn viên nhà ở cần được tổ chức mở, giữ vai trò trung tâm là ngôi nhà chính (nhà sàn hoặc nhà đất truyền thống), xung quanh là các công trình phụ trợ bố trí hợp lý, không phá vỡ hình thái cũ. Không gian sân, vườn và hàng rào cây xanh nên được duy trì hoặc phục hồi để tạo môi trường sinh thái và cảnh quan bản địa.
Khuôn viên nhà Tày cần thích ứng với đời sống mới thông qua việc bổ sung các không gian và chức năng phù hợp với nhu cầu hiện đại, như khu vực sinh hoạt chung, nhà vệ sinh khép kín. Ngoài ra, khuôn viên có thể kết hợp sản xuất, thủ công, khu sản xuất nhỏ hoặc dịch vụ du lịch cộng đồng (homestay, bán hàng thủ công) vừa bảo tồn nghề truyền thống, vừa mở rộng sinh kế cho cộng đồng.
Tuy nhiên, việc mở rộng hay cải tạo này vẫn phải giữ được tinh thần gắn bó với tự nhiên và văn hóa bản địa thông qua cách bố trí sân vườn, hàng rào cây xanh, vật liệu thân thiện môi trường và hướng nhà truyền thống, đảm bảo vừa đáp ứng tiện nghi sinh hoạt hiện đại vừa duy trì nét đặc trưng trong không gian cư trú của người Tày (Hình 6).
– Không gian nhà ở:
Trong định hướng phát triển kiến trúc nhà ở người Tày, các công trình có giá trị cao như nhà sàn truyền thống cần được giữ hướng Đông hoặc Nam, bảo tồn trọn vẹn không gian chức năng theo bản sắc. Đối với những ngôi nhà đất còn nguyên bản, cần ưu tiên bảo tồn nguyên trạng, bố cục “ba gian hai chái”, vị trí thờ, ngủ, bếp và hướng nhà đặc trưng như một minh chứng cho nếp sống người Tày.
Với nhóm nhà cải tạo, nhà sàn có thể được sửa chữa, nâng cấp tiện nghi để phù hợp nhu cầu sống hiện đại, bổ sung các không gian như phòng vệ sinh khép kín, sân phơi hoặc khu sinh hoạt chung, song vẫn phải giữ nguyên hướng nhà và cầu thang gỗ, lan can, bố cục gian. Nhà đất cải tạo nên duy trì không gian thờ cúng, tiếp khách, vệ sinh khép kín, ngăn chia không gian linh hoạt, đồng thời có thể thêm các chức năng mới đáp ứng nhu cầu sản xuất, kinh doanh của gia chủ.
Đối với nhà xây mới, việc bố trí, mở rộng hay thu hẹp không gian cần phải phù hợp với nhu cầu sử dụng hiện đại, đáp ứng chức năng ăn, ở, nghỉ ngơi, học tập và sinh hoạt văn hoá nhằm kết nối các thành viên trong gia đình.
Ngoài ra có thể kết hợp mô hình sản xuất – kinh doanh – du lịch, nhưng vẫn phải bảo đảm các yếu tố nhận diện văn hóa như lấy cảm hứng từ hình thức nhà sàn hoặc nhà đất cổ, tuân thủ bố cục ngang – dọc, mái dốc, hiên rộng, … Việc hiện đại hóa không gian nhà ở cần được thực hiện trên nền tảng tiếp nối tinh thần truyền thống trong, nhằm gìn giữ “linh hồn ngôi nhà” trong đời sống hiện đại.
– Hình thức kiến trúc: Nhà sàn và nhà đất đều có giá trị văn hóa, lịch sử, cần được bảo tồn linh hoạt theo mức độ hiện trạng.
Trong định hướng phát triển không gian nhà ở người Tày, các công trình có giá trị cao cần được bảo tồn nguyên trạng nhằm duy trì bản sắc kiến trúc truyền thống. Nhà sàn cần giữ kết cấu, tỷ lệ gian, cầu thang gỗ và hệ khung gỗ lắp mộng với vật liệu truyền thống như mái lá cọ hoặc ngói máng, vách gỗ, một cửa chính. Nhà đất với tường vách gỗ hoặc đan nứa và trát đất sét trộn rơm, mái ngói máng hoặc lá cọ, hiên thấp, sàn bằng hỗn hợp cát pha vôi.
Đối với nhà cải tạo, nhà sàn cần giữ các yếu tố nhận diện như cầu thang, lan can gỗ, bố cục gian. Có thể kết hợp cửa 2 lớp kính khung gỗ để lấy sáng, mái ngói máy thay cho mái lá, sân và sàn tầng 1 tráng xi măng. Nhà đất cải tạo cần hướng tới duy trì hình thức truyền thống, tường gỗ, tường đất có thể bổ sung lớp trát ngoài xi măng, sàn nhà lát gạch hoặc tráng xi măng, cửa 2 lớp kết hợp kính lấy sáng, mái lợp ngói máy.
Nhà xây mới nên lấy cảm hứng từ hình thức kiến trúc truyền thống, tuân thủ bố cục ngang – dọc, mái dốc, hiên rộng và màu sắc tự nhiên, tạo sự thống nhất cảnh quan. Nhà sàn có thể bổ sung cầu thang bên, khung nhà BTCT, tường/vách ngăn chia không gian sử dụng, mái ưu tiên lợp ngói, tăng diện tích cửa 2 lớp nhằm lấy sáng và thông gió tốt, sàn lát gạch (Hình 7).
Nhà đất nên tuân theo tỷ lệ gian, cấu trúc nhà truyền thống, tường sử dụng gạch không nung hoặc tường cay đất dày khung thép/BTCT, sàn lát gạch, mái khuyến khích lợp ngói, cửa và thông gió trên mái dùng loại 2 lớp.
– Vật liệu và phương thức xây dựng:
Ưu tiên bảo tồn kỹ thuật và vật liệu truyền thống: khung gỗ mộng, tường đất trình, mái ngói đất nung, lá cọ. Với công trình mới, khuyến khích sử dụng gạch không nung, bê tông nhẹ, tre ép, ngói sinh thái và sơn màu nâu đất để hòa hợp với cảnh quan. Hạn chế mái bằng bê tông hoặc vật liệu phản quang, thay vào đó là mái dốc cách nhiệt, hiên rộng, cửa chớp gỗ để đảm bảo thông gió tự nhiên.
Khuyến khích ứng dụng công nghệ xanh, tường hai lớp, năng lượng mặt trời, vật liệu cách nhiệt – nhằm nâng cao độ bền và tính bền vững sinh thái. Việc thay thế vật liệu cần có chọn lọc, vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa đáp ứng yêu cầu kỹ thuật và môi trường của thời đại mới.
– Ứng dụng thiết bị và tiện nghi hiện đại:
Nâng cấp hệ thống điện, nước, chiếu sáng, xử lý nước thải và thông tin liên lạc theo tiêu chuẩn hiện đại nhưng lắp đặt khéo léo để không phá vỡ hình thức kiến trúc truyền thống. Khuyến khích tận dụng ánh sáng tự nhiên, dùng đèn LED, thiết bị tiết kiệm năng lượng, bình nước nóng mặt trời. Các vật liệu hiện đại nên kết hợp với yếu tố tự nhiên (gỗ, tre, nứa), trang trí hoa văn dân tộc, đồ thủ công truyền thống để giữ sự hài hòa văn hóa.
→ Sự tích hợp công nghệ hiện đại không đối lập với truyền thống nếu được xử lý tinh tế. Đây là hướng phát triển kiến trúc nhà ở người Tày bền vững và giàu bản sắc.
5. Kết luận và kiến nghị
5.1. Kết luận
Đô thị hóa tại Bắc Giang đã tác động mạnh đến kiến trúc nhà ở truyền thống của người Tày, làm thay đổi cấu trúc không gian cư trú, hình thức kiến trúc và phương thức xây dựng. Nhà sàn và nhà đất là di sản văn hóa kiến trúc của dân tộc Tày đang dần bị thay thế bởi nhà hiện đại, đe dọa bản sắc truyền thống. Do đó, việc bảo tồn cần gắn với phát triển, hướng tới mô hình kiến trúc bền vững kết hợp truyền thống và hiện đại.
Kiến trúc nhà ở của người Tày tại Bắc Giang chịu ảnh hưởng chủ yếu từ quá trình đô thị hóa, biến đổi kinh tế – xã hội, văn hóa – tín ngưỡng và chính sách phát triển vùng dân tộc thiểu số. Đô thị hóa làm thay đổi hình thức, vật liệu và không gian sinh hoạt truyền thống; phát triển kinh tế mở rộng nhu cầu nhà ở kiên cố, đa chức năng; biến đổi văn hóa dẫn tới giản lược các yếu tố tín ngưỡng, lễ nghi trong bố cục nhà; trong khi chính sách hỗ trợ tuy cải thiện điều kiện sống nhưng còn thiếu định hướng bảo tồn bản sắc kiến trúc đặc trưng của người Tày.
Nghiên cứu đã đề xuất định hướng phát triển kiến trúc nhà ở dân tộc Tày gồm:
1) Tổ chức không gian thôn bản: Giữ hình thái truyền thống ven đồi, ven suối, gắn kết hài hòa khu dân cư – ruộng đồng – rừng, đồng thời phát triển hạ tầng kỹ thuật và năng lượng tái tạo phù hợp miền núi;
2) Khuôn viên nhà ở: Tổ chức mở, kết hợp ở – sản xuất – du lịch, bảo tồn cảnh quan sinh thái;
3) Không gian nhà ở: Phân loại giá trị để bảo tồn, cải tạo hoặc xây mới phù hợp, vừa đáp ứng nhu cầu hiện đại, vừa giữ cấu trúc, hướng nhà và yếu tố văn hóa;
4) Hình thức kiến trúc: Kế thừa bản sắc truyền thống, kết hợp vật liệu tự nhiên và vật liệu xanh, hài hòa với cảnh quan;
5) Vật liệu và kỹ thuật xây dựng: Ưu tiên kỹ thuật truyền thống kết hợp công nghệ hiện đại, sử dụng vật liệu thân thiện môi trường;
6) Trang thiết bị, tiện nghi: Tích hợp tinh tế, đảm bảo hiện đại nhưng không phá vỡ hình thức truyền thống. Tất cả hướng đến mục tiêu bảo tồn “hồn cốt” kiến trúc dân tộc Tày song song với phát triển kinh tế – du lịch cộng đồng và xây dựng không gian cư trú bền vững.
5.2. Kiến nghị
– Với chính quyền cần ban hành chính sách hỗ trợ tài chính, quy hoạch bảo tồn và phát triển điểm dân cư nông thôn, kiến trúc nhà ở dân tộc tày tại Bắc Giang; tổ chức tuyên truyền, tập huấn nâng cao nhận thức về bảo tồn và giữ gìn giá trị kiến trúc nhà ở cho cộng đồng người Tày.
– Với các hội nghề nghiệp cần phối hợp nghiên cứu, tổ chức hội thảo, cuộc thi thiết kế, phản biện chính sách nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa kiến trúc dân tộc Tày.
– Với giới chuyên môn, đối với các chuyên gia văn hóa, bảo tồn cần xây dựng bộ tiêu chí và giám sát hoạt động bảo tồn; đối với kiến trúc sư cần đưa ra các mẫu thiết kế nhà ở cải tiến phù hợp bản sắc văn hóa dân tộc, kết hợp hài hòa giữa yếu tố hiện đại với gái trị kiến trúc truyền thống; đối với các tổ chức lữ hành, du lịch cần hỗ trợ người dân phát triển mô hình du lịch cộng đồng gắn với kiến trúc bản địa.
– Với cộng đồng người Tày cần chủ động tham gia bảo tồn, gìn giữ các yếu tố đặc trưng văn hóa kiến trúc như gian thờ, bếp lửa, mái ngói; tham gia du lịch cộng đồng và truyền dạy giá trị văn hóa cho thế hệ trẻ.
Nguyễn Ngọc Thanh – Viện Bảo tồn và Phát triển bền vững (IPD), Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
