1. Bối cảnh
Trong hội thảo về xu hướng kiến trúc đương đại nổi bật tại Vương quốc Anh được tổ chức tại Trường Đại học kiến trúc TP.HCM năm 2012, giáo sư Jon Bush (Đại học Huderfield Vương quốc Anh) đã chọn một xu hướng tái sử dụng các công trình có giá trị lịch sử kiến trúc để trình bày.
Bài thuyết trình đề cập đến các công trình đạt giải thưởng như cải tạo BBC Headquarter office, tái sử dụng nhà ga St Pancras, King’s Cross. Nhìn chung, các công trình này được xây dựng từ những năm cuối thế kỷ 19 và được tái sử dụng hiệu quả cả về bền vững, thẩm mỹ và chức năng cho giai đoạn hiện nay.
Tuy nhiên, tại thời điểm hội thảo, các nội dung này chỉ được tiếp nhận như những hoạt động “hiển nhiên” của việc ứng xử đối với các công trình lịch sử. Một xu hướng kiến trúc tiến bộ và đóng góp cho sự phát triển bền vững của kiến trúc và đô thị chưa được nhìn nhận. [1]
Trong hai thập kỹ gần đây, Tái sử dụng thích ứng đã được khẳng định trong nền kiến trúc thế giới với nhiều nghiên cứu chính thức và được ứng dụng rộng rãi, trở thành chiến lược chung với đa dạng các thể loại công trình kiến trúc, tạo nên những tác động tích cực cho bộ mặt kiến trúc đô thị, công tác bảo tồn di sản văn hóa kiến trúc và rộng hơn, đóng góp lớn cho phát triển kiến trúc và đô thị bền vững. [2,3]
Trong quá trình phát triển đô thị rất nhanh chóng, TP.HCM đang chứng kiến sự biến đổi mạnh mẽ về không gian kiến trúc và cảnh quan đô thị. Nhiều công trình kiến trúc hiện đại, được xây dựng trong giai đoạn giữa thế kỷ XX, đặc biệt từ những năm 1950 đến 1980, đang dần bị thay thế bởi các tòa nhà theo phong cách mới hoặc rơi vào tình trạng xuống cấp, bị bỏ hoang do không còn “phù hợp” với đặc thù sử dụng hiện nay.
Đây không chỉ là sự mất mát về công trình kiến trúc có giá trị lịch sử mà còn là sự suy giảm khá nghiêm trọng giá trị văn hóa – lịch sử và bản sắc kiến trúc đô thị Sài Gòn – TP.HCM. [4,5,6]
Kiến trúc hiện đại (Modernism Architecture) ở TP.HCM – một sản phẩm của thời kỳ giao thoa giữa tư duy thiết kế phương Tây và các sáng tạo hướng đến giá trị văn hóa môi trường của các kiến trúc sư Việt Nam đương thời – từng là biểu tượng của sự tiến bộ và hiện đại hóa trong một thời điểm lịch sử cụ thể như Thư viện Tổng hợp, Hội trường Thống nhất, Trung tâm giao lưu văn hóa Pháp- Idecap v.v. [4,5,6]
Gần đây, sự thành công của hội thảo do Docomomo Nhật Bản thực hiện năm 2017 tại khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam về kiến trúc hiện đại đã khẳng định giá trị đặc biệt của kiến trúc hiện đại Việt Nam. Năm 2020, cuốn sách “Kiến trúc hiện đại Miền Nam Việt Nam – Dấu ấn bản địa giữa Thế kỷ XX” của tác giả Mel Schenck một lần nữa khẳng định giá trị của các công trình kiến trúc này, đặc biệt là trong hình thức kiến trúc.
Tuy nhiên, bên cạnh một số công trình được tái sử dụng một cách hiệu quả, nhiều công trình kiến trúc hiện đại đang được khai thác một cách khá tùy tiện, không tạo được hiệu quả kinh tế văn hóa mà còn từng bước làm hư hại các công trình quý giá này. Một trong những nguyên nhân là giới chuyên môn còn nhiều lúng túng trong xác định giá trị sử dụng, giá trị lịch sử đô thị và phương pháp bảo tồn và sử dụng các công trình này. [6,7]
Trong bối cảnh đó, tái sử dụng thích ứng nổi lên như một mô hình giải pháp hiệu quả để vừa bảo tồn kiến trúc hiện đại, tính đặc thù không gian đô thị vừa đảm bảo tính thích nghi với yêu cầu công năng, kinh tế và xã hội đương đại. Mặc dù mô hình tái sử dụng thích ứng đã được áp dụng thành công ở nhiều quốc gia như Anh, Úc, Nhật Bản…, việc triển khai xu hướng này tại Việt Nam, đặc biệt đối với các công trình kiến trúc hiện đại, vẫn còn hạn chế do thiếu khung pháp lý, nhận thức cộng đồng chưa đầy đủ, và những rào cản về kỹ thuật, tài chính. Do đó, cần có những nghiên cứu cụ thể về tiềm năng, thách thức và mô hình áp dụng phù hợp với bối cảnh đô thị Việt Nam.
Bài viết này, một lần nữa làm rõ cơ sở lý luận của mô hình tái sử dụng thích ứng trong mối quan hệ với kiến trúc hiện đại, từ đó phân tích hiện trạng và tiềm năng ứng dụng tại TP.HCM thông qua một số nghiên cứu điển hình và cơ bản đề xuất các định hướng và giải pháp thúc đẩy bảo tồn kiến trúc hiện đại bằng mô hình tái sử dụng thích ứng trong định hướng phát triển đô thị bền vững.
2. Cơ sở khoa học và phương pháp nghiên cứu
Một cách ngắn gọn, tái sử dụng thích ứng là “việc tái sử dụng một công trình hoặc một cấu trúc nhằm mang lại sức sống mới thông qua một chức năng mới” (ODASA, 2014) [8]. Theo Wilkinson, Remøy và Langston (2014), tái sử dụng thích ứng được định nghĩa là sự thay đổi lớn đối với một công trình, bao gồm cả việc điều chỉnh cấu trúc vật lý của công trình lẫn công năng.
Đây không chỉ là quá trình chuyển đổi công trình thông qua việc tái tạo (recycling) các bộ phận còn sử dụng được cho chức năng mới, mà còn là một phương pháp và chiến lược nhằm bảo tồn giá trị di sản văn hóa của công trình. [9]
Nhiều nghiên cứu và ấn phẩm học thuật như Building Adaptation của Douglas (2006), Adaptive Reuse of Built Heritage của Plevoets và Cleempoel (2019), hay Sustainable Building Adaptation của Wilkinson và cộng sự (2014) đã tập trung làm rõ quy trình thực hiện các dự án tái sử dụng thích ứng – từ bước nghiên cứu ban đầu cho đến quá trình triển khai thực tế. Ở các quốc gia phát triển, adaptive reuse được xem là giải pháp cân bằng giữa bảo tồn và phát triển, góp phần tạo nên các khía cạnh tích cực như: [2,10]
- Kéo dài vòng đời công trình;
- Giảm phát thải carbon trong xây dựng mới;
- Bảo tồn bối cảnh văn hóa – xã hội của đô thị;
- Thúc đẩy du lịch, kinh tế sáng tạo và phát triển cộng đồng.
Tùy theo mục tiêu, adaptive reuse có thể chia thành nhiều cấp độ khác nhau. Các cách phân loại này đóng vai trò định hướng cho Adaptive reuse trong thực tế. Theo nghiên cứu của Wilkinson và Reed (2011), adaptive reuse có thể được phân loại dựa trên mức độ can thiệp vật lý vào công trình hiện hữu: [10]
• Bảo tồn nguyên trạng (Preservation): Giữ nguyên cấu trúc và chức năng ban đầu của công trình, chỉ thực hiện các sửa chữa nhỏ để duy trì tình trạng sử dụng.
• Tái sử dụng có điều chỉnh (Adaptive Reuse): Thay đổi chức năng sử dụng của công trình, đồng thời thực hiện các điều chỉnh cần thiết về không gian và cấu trúc để phù hợp với chức năng mới.
• Tái cấu trúc (Reconstruction): Thực hiện các thay đổi lớn về cấu trúc và không gian của công trình, có thể bao gồm việc phá dỡ một phần và xây dựng lại để phục vụ chức năng mới.
Theo Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA), Adaptive Reuse có thể được phân loại dựa trên mục đích và phạm vi can thiệp: [12]
• Tái sử dụng toàn phần (Complete Reuse): Giữ lại toàn bộ cấu trúc và hình thức ban đầu của công trình, chỉ thay đổi chức năng sử dụng.
• Tái sử dụng một phần (Partial Reuse): Giữ lại một phần cấu trúc hoặc hình thức ban đầu của công trình, đồng thời thực hiện các thay đổi cần thiết để phục vụ chức năng mới.
• Tái sử dụng kết hợp phá dỡ (Reuse with Partial Deconstruction): Phá dỡ một phần công trình để xây dựng lại hoặc mở rộng, đồng thời giữ lại các phần có giá trị về mặt kiến trúc hoặc lịch sử.
Theo nghiên cứu của Plevoets và Van Cleempoel (2019), Adaptive Reuse có thể được phân loại dựa trên tính linh hoạt và khả năng thích ứng của công trình: [3]
• Tái sử dụng linh hoạt (Flexible Reuse): Thiết kế lại công trình để có thể dễ dàng thích ứng với các chức năng sử dụng khác nhau trong tương lai.
• Tái sử dụng cố định (Fixed Reuse): Thiết kế lại công trình để phục vụ một chức năng sử dụng cụ thể, ít khả năng thay đổi trong tương lai.
Kiến trúc hiện đại tại TP.HCM – phát triển mạnh mẽ từ những năm 1950 đến 1975 – chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa hiện đại quốc tế (Modernism architecture), kết hợp với tư duy tôn trọng các giá trị văn hóa xã hội và môi trường của các thế hệ kiến trúc sư đương thời. Các công trình thời kỳ này thường mang đặc trưng: [4,6]
- Hình khối đơn giản, tổ chức mặt bằng linh hoạt;
- Sử dụng vật liệu mới (vào thời điểm xây dựng) như bê tông cốt thép, kính, gạch block thông gió kết hợp hệ thống lam ngang, làm đứng và ô văn, bề mặt vỏ bao che đá rửa, thô mộc (brutalism).
- Ưu tiên giải quyết các vấn đề chức năng và các vấn đề cải tạo vi khí hậu công trình bao gồm không gian đệm trong và ngoài công trình, lam chắn nắng, mái đua, ô văng, sê nô v.v phù hợp với khí hậu nóng ẩm.
- Sử dụng các mã truyền thống trong hình thức kiến trúc.
Tuy tạo được tiếng vang rất lớn với nhiều công trình đẹp, hiện đại và khoa học, nhiều công trình kiến trúc hiện đại có giá trị ở khu vực miền Nam, đặc biệt là TP.HCM vẫn chưa được công nhận chính thức là “di sản”, dẫn đến việc ít được bảo tồn hoặc đầu tư cải tạo đúng mức.
Nhiều công trình hiện nay đang xuống cấp, sử dụng sai mục đích hoặc bị phá bỏ thay thế bởi cao ốc thương mại. Adaptive Reuse, trong bối cảnh này, không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn là hành vi văn hóa – xã hội có ý nghĩa bảo vệ ký ức đô thị và bản sắc kiến trúc.
Bài viết sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính, kết hợp:
- Khảo sát hiện trạng một số công trình kiến trúc hiện đại tiêu biểu tại TP.HCM đang được sử dụng lại hoặc có tiềm năng tái sử dụng.
- Phân tích điển hình (case study): lựa chọn 2-3 dự án Adaptive Reuse tiêu biểu cho mỗi nhóm công trình đã hoàn thành, phân tích về mặt kiến trúc, công năng, giải pháp thiết kế và tác động xã hội căn cứ trên khung tiếp cận (Hình 2).
- Đối chiếu lý luận và thực tiễn, rút ra các yếu tố thành công – thất bại, làm cơ sở đề xuất giải pháp phù hợp.
Nguồn tư liệu được khảo sát bao gồm: tài liệu học thuật, báo cáo quy hoạch, bản vẽ kiến trúc, hình ảnh hiện trạng, thông tin từ các trang web chuyên ngành và phỏng vấn chuyên gia.
3. Hiện trạng và vấn đề của công trình hiện đại tại TP.HCM
Trong nghiên cứu này, kiến trúc hiện đại tại TP.HCM xem xét trong giai đoạn từ những năm 1950 đến sau 1975: ảnh hưởng từ Pháp, Mỹ, và trào lưu kiến trúc quốc tế, kết hợp các giải pháp nhiệt đới hóa như lam chắn nắng, loggia, mái hiên rộng, tường gạch lỗ, vật liệu thô mộc (đá rửa).
Hiện nay, nhiều công trình hiện đại không còn giữ được vai trò trong đô thị. Một số đã bị phá bỏ, một số bị hoang hóa, chia nhỏ để cho thuê không phù hợp chức năng, hoặc bị thay đổi hình thức và không gian đến mức không nhận diện được kiến trúc ban đầu với các giá trị quý giá của chúng. Những vấn đề chính bao gồm.
a) Không được công nhận là di sản kiến trúc
Không giống như kiến trúc thời kỳ Pháp thuộc hay kiến trúc truyền thống, kiến trúc hiện đại thường không được xếp hạng di tích, dẫn đến việc dễ bị thay thế hoặc phá bỏ trong các dự án tái phát triển đô thị. Đây là hệ quả của một số quan niệm sai lệch cho rằng kiến trúc hiện đại là “mới” nên không cần xem xét bảo tồn.
b) Xuống cấp và mất khả năng sử dụng
Phần lớn các công trình hiện đại đã tồn tại hơn 40-70 năm, tuy hệ kết cấu còn tốt do đa số sử dụng kết cấu bê tông cốt thép chất lượng tốt, hạ tầng kỹ thuật, chất liệu trang trí, bao che trong và ngoài nhà không còn phù hợp với tiêu chuẩn hiện nay. Tường, mái, cửa, hệ thống điện nước bị hư hỏng, gây khó khăn trong cải tạo mà vẫn đảm bảo an toàn – hiệu quả sử dụng. Bên cạnh đó là sự không tương thích với hệ thống trang thiết bị hiện đại ngày nay.
c) Mâu thuẫn trong quy hoạch – phát triển
Tốc độ đô thị hóa và áp lực phát triển kinh tế khiến phần lớn quỹ đất đô thị được ưu tiên cho các công trình cao tầng, có khả năng khai thác thương mại cao. Các công trình hiện đại, đặc biệt là biệt thự đơn lập hoặc công trình công cộng cũ, do có diện tích sử dụng tương đối giới hạn, bị xem là “lãng phí đất” nếu giữ nguyên trạng.
d) Thiếu khung pháp lý và hướng dẫn kỹ thuật
Việc cải tạo hoặc tái sử dụng công trình hiện đại gặp rào cản pháp lý: không có tiêu chuẩn hướng dẫn cụ thể, không được hỗ trợ từ chính quyền hoặc thiếu mô hình hợp tác công– tư trong bảo tồn. Chủ đầu tư tư nhân thiếu động lực tham gia khi không có ưu đãi về quy hoạch, thuế, tín dụng.
Dù tồn tại nhiều khó khăn, TP.HCM vẫn còn nhiều công trình hiện đại có giá trị, tọa lạc tại các vị trí đắc địa, với tiềm năng cao để chuyển đổi thành không gian sáng tạo, cộng đồng, giáo dục hoặc dịch vụ đô thị mềm. Nếu có chính sách hợp lý, các công trình này có thể trở thành nguồn lực văn hóa – kinh tế quan trọng.
4. Phân tích các nghiên cứu điển hình
Các nghiên cứu điển hình được lựa chọn dựa trên các tiêu chí:
- Có giá trị kiến trúc hiện đại tiêu biểu trong giai đoạn từ 1950-1975;
- Đã được cải tạo theo hướng tái sử dụng thích ứng hoặc có đề xuất cải tạo rõ ràng;
- Đa dạng về công năng chuyển đổi: văn phòng sáng tạo, không gian cộng đồng, dịch vụ văn hóa;
Các trường hợp tiêu biểu được phân tích dưới đây nằm trong khu vực trung tâm TP.HCM, là một nhóm các công trình điển hình cho các thể loại công trình đang được tái sử dụng một cách khá hiệu quả.
Quá trình khảo sát cho thấy, có khá nhiều công trình đã thực hiện việc tái sử dụng thích ứng thành công, đóng vai trò quan trọng về mặt kiến trúc đô thị cũng như đời sống của nhân dân thành phố như hội trường Thống nhất, Khách sạn 5 sao Rex, Khách sạn Caravelle v.v.
Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn khá nhiều công trình tuy phần nào đáp ứng được nhu cầu bảo tồn không gian cảnh quan và kiến trúc đô thị, nhưng tiềm ẩn nhiều vấn đề trong điều kiện môi trường trong nhà, không gian chức năng không phù hợp và không tương thích về hệ thống trang thiết bị như trụ sở VAR, trụ sở ngân hàng Vietinbank, biệt thự Ưng Thi.
Một số công trình tuy đáp ứng tốt nhu cầu sử dụng, thu hút được nhiều quan tâm của cộng đồng cư dân đô thị và mang lại giá trị kinh tế khá lớn lại chưa đựng nhiều nguy cơ về độ bền kết cấu, an toàn cháy và thoát hiểm hay đôi khi ảnh hưởng tiêu cực đến không gian cảnh quan đô thị như công trình cơ sở Trường Đại Học Ngân hàng, Chung cư 42 Nguyễn Huệ hay chung cư Thanh Đa v.v. Đa dạng các mô hình tái sử dụng công trình với hiệu quả về mặt thích ứng với môi trường đô thị hiện tại được ghi nhận.
5. Đề xuất giải pháp và định hướng phát triển
Về quan điểm tiếp cận, tái sử dụng thích ứng không nên chỉ là giải pháp kỹ thuật cải tạo công trình, mà cần được hiểu là chiến lược kiến trúc đô thị tổng thể nhằm:
- Giữ gìn ký ức kiến trúc cũng như không gian đô thị;
- Hỗ trợ phát triển bền vững;
- Tái cấu trúc đô thị một cách nhân văn, tiết kiệm tài nguyên và tôn trọng bối cảnh.
Với TP.HCM – nơi đang đối mặt với tốc độ phát triển đôi khi quá nhanh dẫn đến việc thiếu bản sắc và thiếu không gian công cộng chất lượng, việc sử dụng lại các công trình hiện đại theo hướng sáng tạo có thể trở thành chiến lược đô thị hiệu quả, thay vì phá bỏ và xây mới không kiểm soát đến di sản đô thị. Năm nhóm giải pháp được đề xuất bao gồm:
a) Nhận diện và phân loại kiến trúc hiện đại có giá trị
- Lập danh mục công trình hiện đại theo tiêu chí giá trị kiến trúc, lịch sử, tính điển hình theo thời kỳ (1954-1975, 1975-1990);
- Kết nối với các chuyên gia, tổ chức bảo tồn để định hướng sử dụng lại đúng chức năng hoặc đề xuất công năng phù hợp.
b) Xây dựng khung pháp lý và cơ chế khuyến khích
- Ban hành hướng dẫn kỹ thuật về cải tạo – tái sử dụng công trình hiện đại;
- Áp dụng cơ chế khuyến khích: miễn giảm thuế, tăng hệ số sử dụng đất có điều kiện, ưu đãi vốn vay… cho các dự án Adaptive Reuse;
- Thúc đẩy mô hình hợp tác công – tư để hỗ trợ bảo tồn những công trình có giá trị cộng đồng.
c) Tích hợp vào quy hoạch đô thị và chính sách phát triển
- Tích hợp việc tái sử dụng thích ứng vào quy hoạch phân khu, quy chế quản lý kiến trúc và quy hoạch cảnh quan các khu vực đô thị, đặc biệt là khu vực trung tâm;
- Xác định cụ thể các vùng lõi sáng tạo, vùng bảo tồn mềm – nơi khuyến khích bảo tồn công trình hiện đại qua tái sử dụng thích ứng thay vì phá bỏ.
d) Thúc đẩy sáng tạo kiến trúc và chuyển đổi công năng linh hoạt
- Khuyến khích kiến trúc sư, nhà đầu tư đổi mới sáng tạo khai thác giá trị không gian hiện đại trong các mô hình: văn phòng sáng tạo, không gian cộng đồng, khách sạn boutique, thư viện mở, giáo dục không chính quy…
- Kết nối các mô hình khởi nghiệp – văn hóa – thiết kế với các công trình hiện đại có tiềm năng.
e) Giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng
- Tổ chức triển lãm, hội thảo, tọa đàm về di sản hiện đại và giá trị của tái sử dụng thích ứng;
- Lồng ghép nội dung về kiến trúc hiện đại và bảo tồn đương đại trong giáo dục kiến trúc, quy hoạch và quản lý đô thị.
Định hướng dài hạn, chính quyền thành phố, các cơ quan liên quan cũng như cộng đồng cần tập trụng thực hiện các công tác:
- Thiết lập chính sách phát triển đô thị hậu hiện đại dựa trên giá trị tích hợp (di sản – sáng tạo – cộng đồng);
- Biến TP.HCM thành trung tâm đi đầu cả nước về mô hình bảo tồn kiến trúc hiện đại bằng Adaptive Reuse;
- Phát triển hệ sinh thái “kiến trúc không mới nhưng hấp dẫn và hiệu quả” – nơi các công trình cũ tạo ra giá trị mới thông qua sáng tạo, văn hóa và hoạt động cộng đồng.
6. Kết luận
Tái sử dụng thích ứng là một chiến lược hiệu quả và cấp thiết để bảo tồn, phát huy giá trị các công trình kiến trúc hiện đại tại TP.HCM – một loại hình kiến trúc di sản đang bị lãng quên và đứng trước nguy cơ bị thay thế. Qua việc phân tích hiện trạng, cơ sở lý luận và nghiên cứu các điển hình tiêu biểu, có thể thấy:
- Kiến trúc hiện đại tại TP.HCM có giá trị đặc biệt về mặt lịch sử, kỹ thuật xây dựng và ngôn ngữ thiết kế, đặc biệt trong điều kiện khí hậu nhiệt đới. Các giá trị đặc biệt này phù hợp với việc tái sử dụng trong môi trường đô thị hiện nay với chi phí điều chỉnh thấp, tiềm năng sử dụng hiệu quả cao.
- Việc tái sử dụng thích ứng không chỉ giúp kéo dài vòng đời công trình, mà còn mở ra những khả năng mới về không gian sáng tạo, phát triển cộng đồng và bản sắc đô thị.
- Các giải pháp đề xuất cần được nhìn nhận trong chiến lược phát triển đô thị tích hợp, với sự đồng thuận giữa nhà nước, nhà đầu tư, giới chuyên môn và cộng đồng.
Với các chính sách phù hợp, TP.HCM hoàn toàn có thể trở thành điển hình trong việc chuyển hóa hệ di sản công trình kiến trúc hiện đại thành một phần động lực phát triển văn hóa, kinh tế và môi trường đô thị của thành phố theo định hướng phát triển bền vững.
Trương Thanh Hải – Trường Đại học Kiến trúc TP.HCM
