Trong lối so sánh quen thuộc, TPHCM thường được xem là đô thị “trẻ”, không có chiều sâu lịch sử như Hà Nội ngàn năm, Huế kinh kỳ hay Hội An với 500-600 năm di sản. Nhưng định kiến ấy, theo nhiều nhà nghiên cứu, là chưa đủ và đôi khi làm che khuất những giá trị đặc thù của đô thị phương Nam.
Di sản nhiều nhưng đứng im
Bà Lê Tú Cẩm, Chủ tịch Hội Di sản TPHCM, cho rằng thành phố từ lâu là trung tâm giao thoa văn hóa – nghệ thuật, nơi các cộng đồng người Việt, Hoa, Khmer, Pháp… tạo nên kho di sản vật thể và phi vật thể đặc biệt đa dạng. Khi Nghị quyết 76/NQ-CP về sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh có hiệu lực, biên độ di sản của thành phố càng mở rộng, bao gồm cả những giá trị biển đảo, làng nghề, tín ngưỡng và ẩm thực của Bà Rịa – Vũng Tàu và Bình Dương.
Sau hợp nhất, TPHCM có 321 di tích lịch sử – văn hóa và danh lam thắng cảnh, trong đó có 4 di tích quốc gia đặc biệt, 99 di tích quốc gia và 218 di tích cấp thành phố. Thành phố hiện có 25 bảo tàng, 23 bảo vật quốc gia. Sở Du lịch thành phố thống kê có 681 tài nguyên có thể phát triển thành điểm đến du lịch, trải dài từ khu vực trung tâm đến ven sông, ven biển, làng nghề truyền thống hay các đô thị công nghiệp. Nói cách khác, di sản không chỉ hiện hữu; mà dày đặc đến mức đôi khi hòa lẫn vào nhịp sống hàng ngày, khiến người dân ít khi nhận ra.
Dạo qua những trục phố cũ như Chợ Lớn, Tân Định, Thị Nghè, cầu Mống, bến Bạch Đằng, hay khu vực nhà thờ Đức Bà, Bưu điện thành phố, Dinh Thống Nhất, bảo tàng Mỹ thuật…, có thể nhận ra một nghịch lý khá rõ: di sản nhiều nhưng đứng im.
Chợ Lớn là ví dụ tiêu biểu. Với hội quán, chợ xưa, hẻm nhỏ và đời sống cộng đồng người Hoa phong phú, khu vực này hoàn toàn có thể trở thành “phố di sản sống”, nơi bản sắc được kể lại một cách sinh động. Nhưng đến nay, phần lớn di sản ở đây gắn với đời sống cư dân hơn là phục vụ du lịch. Các tour khám phá chủ yếu do hướng dẫn viên hoặc nhóm nhỏ tự triển khai, không có thiết kế vận hành bài bản.
Tương tự, tuyến đường thủy Tàu Hủ – Bến Nghé từng là “mạch giao thương” của Sài Gòn, nối liền mạch các chợ, bến cảng, xóm ghe. Dẫu mang tiềm năng trở thành sản phẩm du lịch thương hiệu của thành phố, tuyến này vẫn trầm lắng, mới chỉ dừng ở các chuyến tham quan rời rạc.
Di sản có thể mất trước khi được nhận diện
Sự phong phú di sản đi cùng một thực tế khác: di sản kiến trúc – văn hóa của TPHCM đang bị tổn thương nghiêm trọng bởi tốc độ đô thị hóa. Nhiều công trình năm xưa là biểu tượng, ngày nay chỉ còn trong ký ức người cũ hoặc trong vài tấm ảnh tư liệu.
Trong một hội nghị tại TPHCM vào cuối tháng 11 vừa qua, nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến kể câu chuyện tưởng nhỏ nhưng đầy cảnh báo: tại khu vực bến tàu cao tốc đi Vũng Tàu từng có một mỏ neo khắc năm 1962 – dấu tích của thời kỳ thương cảng Sài Gòn – nhưng đã biến mất sau một dự án chỉnh trang.
Chỉ một vết tích như vậy cũng đủ gợi lại hàng trăm câu chuyện của một đô thị cảng. Thế nhưng nó đã mất đi lặng lẽ, không lời từ biệt, theo lời ông Phúc Tiến.
Rồi còn nữa rất nhiều công trình quen thuộc cũng đã lùi vào dĩ vãng, như ụ tàu Ba Son, cầu sắt Thảo Cầm Viên, cầu Ba Cẳng trên kênh Hàng Bàng, trại Davis trong sân bay Tân Sơn Nhất, công viên Chi Lăng, thương xá Tax, cầu Nhị Thiên Đường, vòng xoay Quách Thị Trang, hay công viên 23-9 từng là nhà ga xe lửa Sài Gòn, được người Pháp xây dựng từ cuối thế kỷ 19, đóng vai trò là đầu mối giao thông huyết mạch của khu vực một thời.
Đình chùa – vốn là điểm tựa cộng đồng – cũng chịu chung cảnh phận mong manh. Chùa Hội Sơn, được xây từ thế kỷ 17 và được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia, đã cháy hoàn toàn vào năm 2012. Mất mát ấy nhắc lại rằng nếu di sản không được bảo vệ đúng cách sẽ có thể biến mất trong phút chốc.
Nhưng nghịch lý không chỉ nằm ở việc mất đi. Ngay cả những di sản còn lại cũng chưa được vận hành đúng tầm, khiến nguồn lực văn hóa trở thành “tài nguyên ngủ quên”.
Ông Nguyễn Văn Mỹ, Chủ tịch Hội đồng thành viên Công ty Du lịch Lửa Việt, nói “ở số 57 Nguyễn Du hiện là một quán cà phê, nhưng liệu ai biết đây từng là một nhà in lớn nhất Đông Dương của ông Nguyễn Văn Của”.
Số liệu mới nhất từ Sở Quy hoạch – Kiến trúc cho thấy TPHCM có 1.253 biệt thự cổ xây trước năm 1975 nằm trong danh mục cần bảo tồn (không tính phần thuộc vùng Bình Dương và Bà Rịa – Vũng Tàu cũ). Nhưng gần một nửa trong số đó đã biến dạng hoặc biến mất trong vài thập niên qua. Đây không chỉ là sự mất mát về kiến trúc mà là sự suy giảm bản sắc đô thị.
Một điều đáng chú ý là hiện nay, hoàn toàn không có công trình nào về công giáo đưa vào xếp hạng di sản. Điều này thật đáng tiếc cho công trình có tuổi đời lớn nhất đó là Dinh Tân Xá hay được gọi là Nhà nguyện Tòa tổng giám mục TPHCM được xây dựng năm 1799, cho đến nay công trình đã có tuổi đời 226 năm.
Không ít chuyên gia nhận định TPHCM đang bỏ ngỏ tiềm năng kinh tế khổng lồ từ di sản văn hóa. Bà Phan Yến Ly cho rằng di sản cận đại – những dấu ấn của thời thuộc địa và đô thị hóa thế kỷ 20, chính là “thương hiệu” đặc thù của thành phố, hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm du lịch độc đáo. Thế nhưng thành phố mới khai thác khoảng 20% nguồn lực này.
Từ phía doanh nghiệp, ông Phạm Anh Vũ, Phó tổng giám đốc Công ty Du lịch Việt, nhìn nhận di sản hiện nay chủ yếu được sử dụng như “điểm check-in”. Khách châu Âu, Mỹ muốn những câu chuyện, muốn trải nghiệm, muốn tham gia hoạt động trong không gian kiến trúc. Nhưng doanh nghiệp lại chưa được phép tổ chức hoạt động tương tác trong khuôn viên di tích, một rào cản khiến nhiều sản phẩm du lịch giàu tính sáng tạo không thể ra đời.
Thay lời kết
Sài Gòn – TPHCM vốn sinh ra từ sự cởi mở, là nơi những nhóm cư dân, luồng văn hóa, làn sóng giao thương, giao thoa qua nhiều thời kỳ. Chính vì thế, mỗi con hẻm, mỗi khúc sông, mỗi khu phố đều mang theo một lớp ký ức. Khi những lớp ký ức ấy mờ đi, bản sắc đô thị cũng nhạt theo. Một đô thị khó trở nên hấp dẫn nếu thiếu nền tảng văn hóa và khó cạnh tranh nếu bản đồ điểm đến của mình chỉ là những điểm rời rạc. Di sản, nếu được nhìn đúng tầm, không chỉ là quá khứ mà chính là chất liệu hình thành tương lai của TPHCM, một đô thị vừa mở rộng địa giới, vừa cần tái định vị bản sắc.
Ngọc Khuyến
