Di sản có thể mất trước khi được nhận diện
Tại Hội nghị Di sản Văn hóa toàn thành diễn ra vào ngày 24/11, Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM nhìn nhận giai đoạn 2021–2025 có nhiều chuyển biến, nhưng áp lực đô thị hóa khiến không ít di sản bị đe dọa.
Thành phố sở hữu hệ thống di sản phong phú: kiến trúc Pháp, đình – chùa cổ, các công trình hiện đại thế kỷ 20 cùng nhiều giá trị phi vật thể. Tuy nhiên, nhiều công trình nằm trong khu vực phát triển nóng, giá đất cao, dễ bị thay đổi công năng hoặc xuống cấp.
Ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao, cho biết số di tích được xếp hạng giai đoạn 2021–2025 giảm so với trước do ảnh hưởng dịch Covid-19, khó khăn trong kiểm kê, lập hồ sơ; nhiều công trình nằm trên đất “vàng”; nhóm di tích tôn giáo còn e ngại xếp hạng; và tư liệu gốc của một số công trình lịch sử đã thất lạc.
Ở góc độ học thuật, TS. Nguyễn Thị Hậu, Tổng thư ký Hội Khoa học Lịch sử TPHCM, cảnh báo “Nếu việc kiểm kê không chạy kịp tốc độ đô thị hóa, nhiều di sản có thể biến mất trước khi kịp được nhận diện”. Theo bà, bảo tồn đô thị không thể giữ nguyên trạng một cách cơ học mà phải bảo vệ giá trị cốt lõi như cảnh quan, cấu trúc không gian và câu chuyện văn hóa của nơi chốn.
Một ví dụ cụ thể được nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến nhắc đến là tại bến tàu cao tốc đi Vũng Tàu từng có mỏ neo có khắc năm 1962, nhưng dấu tích này đã biến mất sau một dự án xây dựng. Và đó chỉ là một trong nhiều vết tích từng gắn bó với ký ức Sài Gòn – TPHCM hơn 300 năm qua. Ông đề xuất thành phố cần có “đường dây nóng về di sản”, để người dân báo kịp thời khi phát hiện dấu vết văn hóa. “Trước khi xây, trước khi phá, phải có khảo cổ”, ông Tiến nói.
Theo Sở Quy hoạch – Kiến trúc, TPHCM hiện có 1.253 biệt thự cổ thuộc diện cần bảo tồn, nhưng gần một nửa đã biến mất hoặc bị biến dạng trong vài thập niên qua. Con số này cho thấy tốc độ suy giảm của quỹ di sản kiến trúc đang vượt khả năng bảo vệ.
Nhiều tham luận tại hội nghị đề xuất thành phố cần xây dựng “bản đồ di sản đô thị” – một hệ thống dữ liệu mở tích hợp thông tin về di tích, công trình kiến trúc có giá trị, tuyến phố di sản và hành lang cảnh quan. Đây sẽ là công cụ quan trọng để thẩm định các dự án phát triển đô thị và hạn chế can thiệp làm mất giá trị lịch sử.
Kinh tế di sản
Một điểm nổi bật tại hội nghị là quan niệm “kinh tế di sản”. Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Nguyễn Minh Nhựt, đây là cách tiếp cận “mới, sáng tạo”: chuyển từ việc chỉ giữ, sang khai thác giá trị di sản để phát triển kinh tế – xã hội.
GS.TS. Đặng Văn Bài, Phó chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, nhấn mạnh TPHCM cần vượt khỏi quan niệm di sản là “khối tài sản đóng băng”. Di sản cần được tái tạo công năng hoặc tạo công năng mới để sống trong môi trường đô thị năng động.
Ông Bài đề xuất thành phố nghiên cứu mô hình quỹ bảo tồn di sản vùng theo cơ chế quỹ tín thác – đầu tư, hoạt động độc lập, có thể tiếp nhận tài trợ lẫn đầu tư sinh lời để nuôi lại công tác bảo tồn. Trong đó, hợp tác công tư (PPP) được xem là nguồn lực bền vững: doanh nghiệp khai thác dịch vụ di sản nhưng phải đóng phần doanh thu trở lại quỹ.
Tương tự, bà Lê Tú Cẩm, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa TPHCM, cho rằng di sản chỉ thực sự phát huy giá trị khi có kết nối đa ngành và sự tham gia của cộng đồng. Di sản không chỉ để lưu giữ mà còn là “nguồn nguyên liệu” cho sáng tạo — từ triển lãm, du lịch văn hóa đến sản phẩm nghệ thuật đương đại.
Bài học quốc tế cũng cho thấy di sản chỉ sống khi gắn liền với đời sống đô thị. TS.KTS Hoàng Anh Tú dẫn ví dụ khu phố La Macarena (Seville, Tây Ban Nha) được bảo tồn thành công nhờ duy trì hoạt động văn hóa, thương mại, dân cư trong các công trình lịch sử. Ở châu Á, George Town (Penang) và Hội An mở ra bài học về mô hình bảo tồn gắn với sinh kế cộng đồng, nơi cư dân trở thành chủ thể gìn giữ và hưởng lợi từ di sản.
Trong bối cảnh nguồn lực hạn chế, chuyển đổi số là hướng đi khả thi: số hóa dữ liệu di tích, xây dựng bản đồ tương tác, thuyết minh thông minh hay bảo tàng số — phù hợp với Luật Di sản Văn hóa mới (hiệu lực từ 1/7/2025). Công nghệ giúp tăng tính tiếp cận, đặc biệt với người trẻ.
TPHCM cần xem di sản như một thành tố của chiến lược phát triển đô thị, chứ không phải nhiệm vụ riêng lẻ của ngành văn hóa. Di sản chỉ có ý nghĩa khi được kết nối với đời sống, với không gian công cộng, với ký ức người dân.
| Tại Hội nghị Di sản Văn hóa toàn thành, Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM đặt mục tiêu cho ngành là đến năm 2030 hoàn thành hồ sơ trình UNESCO công nhận Địa đạo Củ Chi là Di sản thế giới, xếp hạng 70% di tích trong danh mục kiểm kê và lập hồ sơ 50% di sản phi vật thể. Thành phố sẽ tu bổ toàn bộ di tích quốc gia đặc biệt, nâng cấp bảo tàng đạt chuẩn khu vực, hoàn thiện quy hoạch khảo cổ, số hóa toàn bộ dữ liệu di sản và khai thác 40% di tích gắn với du lịch. Tầm nhìn đến năm 2045, hướng đến hệ sinh thái di sản hiện đại, nơi di sản trở thành nguồn lực văn hóa – kinh tế của đô thị. |
Ngọc Khuyến
