1. Lời mở đầu
Tại Việt Nam, việc áp dụng Mô hình thông tin công trình (BIM – Building Information Modeling) bắt đầu từ năm 2010. Tuy nhiên, chỉ khi Quyết định số 2500/QĐ-TTg ngày 22/12/2016 được ban hành, các cơ chế pháp lý mới thực sự được triển khai. Mục tiêu chính của Quyết định này là tiết kiệm ít nhất 30% chi phí, tăng tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý xây dựng.
Để hỗ trợ lộ trình này, Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản quan trọng. Thông tư số 09/2024/TT-BXD của Bộ Xây dựng sửa đổi, bổ sung một số định mức xây dựng ban hành tại Thông tư số 12/2021/TT-BXD quy định định mức chi phí áp dụng BIM không vượt quá 50% tổng chi phí thiết kế xây dựng. Sau giai đoạn thí điểm với gần 40 công trình cấp I, Bộ Xây dựng tiếp tục ban hành các hướng dẫn BIM cấp quốc gia (Quyết định số 347/QĐ-BXD ngày 02/4/2021 của Bộ Xây dựng về việc công bố Hướng dẫn chi tiết áp dụng BIM đối với công trình dân dụng và công trình hạ tầng kỹ thuật đô thị; Quyết định số 348/QĐ-BXD ngày 02/4/2021 của Bộ Xây dựng về việc công bố Hướng dẫn chung áp dụng BIM) và tổ chức các khóa đào tạo.
Mặc dù BIM là xu thế tất yếu, việc áp dụng vẫn còn nhiều hạn chế. Một số gói thầu áp dụng BIM không đúng phương pháp, dẫn đến các kiến nghị và bất đồng. Các Sở Xây dựng địa phương cũng có cách hiểu khác nhau, gây khó khăn cho doanh nghiệp và nhà đầu tư, dẫn đến lãng phí nguồn lực.
2. BIM như một tài sản số xuyên suốt vòng đời dự án xây dựng
BIM không đơn thuần là một công cụ hỗ trợ thiết kế 3 chiều, mà là một tài sản số (digital asset) có giá trị cốt lõi đối với chủ đầu tư trong các giai đoạn khác nhau của dự án. Tài sản này được khởi tạo từ giai đoạn lập báo cáo nghiên cứu tiền khả thi và tiếp tục phát triển, tích lũy giá trị trong suốt vòng đời của dự án xây dựng. Ngay từ giai đoạn khởi đầu, các dữ liệu hình học và phi hình học đã có thể được thiết lập dưới dạng các mô hình khái niệm, cung cấp nền tảng cho việc đưa ra các quyết định chính xác và tối ưu hóa thiết kế (Phụ lục 02, Quyết định số 347/QĐ-BXD, Mức độ phát triển thông tin phi hình học của một số cấu kiện trong công trình xây dựng).
Khác với cách tiếp cận truyền thống vốn xem bản vẽ thiết kế như một sản phẩm tĩnh, BIM đại diện cho một kho dữ liệu động, tích hợp thông tin đa chiều về thông tin hình học và phi hình học của công trình. Từ giai đoạn thiết kế đến thi công, BIM tiếp tục được cập nhật, thay đổi, bổ sung, điều chỉnh và hoàn thiện, đóng vai trò như một nguồn tham chiếu duy nhất cho tất cả các bên liên quan.
Theo đó, BIM phải có tính kế thừa từ đơn vị tư vấn thiết kế đến nhà thầu thi công và cuối cùng là đơn vị vận hành. Sản phẩm cuối cùng thông qua quá trình này là một mô hình đầy đủ thông tin được phê duyệt theo quy định nhằm phục vụ công tác vận hành, bảo trì, lưu trữ trong thời gian dài hoặc được tiếp tục sử dụng cho các mục đích khác nhau trong tương lai.
Theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều 8 Nghị định số 175/2024/NĐ-CP của Chính phủ quy định một số điều và biện pháp thi hành Luật Xây dựng về quản lý hoạt động xây dựng: “1. Việc áp dụng BIM trong hoạt động xây dựng được quy định như sau: a. Áp dụng đối với dự án có quy mô từ nhóm B trở lên ở thời điểm bắt đầu chuẩn bị dự án và chỉ yêu cầu áp dụng đối với công trình xây dựng mới từ cấp II trở lên thuộc dự án”.
Nhận xét: Quy định này được bổ sung cụ thể hơn về thời điểm áp dụng so với Nghị định số 15/2021/NĐ-CP quy định chi tiết một số nội dung về quản lý dự án đầu tư xây dựng, Nghị định số 35/2023/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của các Nghị định thuộc lĩnh vực quản lý nhà nước của Bộ Xây dựng và Quyết định số 258/QĐ-TTg ngày 07/3/2023 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Lộ trình áp dụng BIM trong hoạt động xây dựng, đã chấm dứt việc các dự án tổ chức lập BIM một cách thiếu tổ chức khi nhiều dự án bỏ qua giai đoạn thiết kế và bắt đầu lập mô hình ở thời điểm công trình chuẩn bị đưa vào sử dụng. Các chủ đầu tư cần có hiểu biết cụ thể và chuyên sâu về từng loại công trình để từ đó đưa ra được các yêu cầu phù hợp, hiệu quả và chọn lựa được đúng đơn vị tư vấn có năng lực.
3. Quy trình BIM trong các loại công trình khác nhau
Mặc dù BIM được biết đến ở Việt Nam từ những năm 2010, nhưng phải hơn một thập kỷ, BIM mới bắt đầu được công nhận và phát triển những khung pháp lý, hướng dẫn đi kèm để làm nền tảng áp dụng. Tuy nhiên, hiện nay vẫn có nhiều điểm còn chưa thống nhất, một trong số đó là chưa có sự phân biệt rõ ràng các quy trình áp dụng cho việc phát triển ứng dụng BIM cho các dạng công trình dân dụng, giao thông, thủy lợi…
Mỗi loại công trình có đặc thù riêng về quy trình triển khai, các mục tiêu áp dụng khác nhau và hiệu quả đạt được cũng không giống nhau. Cụ thể là trong các công trình giao thông, BIM có đặc thù về mức độ chi tiết và phức tạp trong mô hình hóa cốt thép trong bê tông (rebar). Các kết cấu cầu thường bao gồm các cấu kiện lớn, chịu lực nặng với yêu cầu kỹ thuật cao về bố trí thép và xử lý giao cắt. Việc thể hiện và kiểm tra các cấu kiện này đòi hỏi mô hình BIM phải có khả năng mô phỏng chính xác từng thanh thép, từng mối nối ở mức độ chi tiết cao (LOD 400-500).
Chính vì vậy, các phần mềm chuyên dụng thường được lựa chọn trong các dự án cầu đường có khả năng xử lý mô hình cốt thép một cách chi tiết, chính xác, và hỗ trợ trực tiếp cho giai đoạn sản xuất thép, xuất bản vẽ thi công và các công tác khác. Số lượng cấu kiện thép trong cầu đường, tuy ít loại hơn công trình dân dụng, nhưng mỗi cấu kiện lại có khối lượng và độ phức tạp vượt trội, đặc biệt ở các dự án cầu lớn, cầu vòm, hay cầu bê tông.
Ngược lại, các phần mềm trong hệ sinh thái phù hợp với thị trường xây dựng dân dụng chiếm ưu thế với khả năng mô hình hóa kiến trúc, kết cấu, MEP tích hợp. Tuy nhiên, khi xét đến cốt thép, các phần mềm này chủ yếu mô hình hóa ở mức tham chiếu, thể hiện sơ đồ thép chính để phục vụ phối hợp mô hình hoặc kiểm tra xung đột, chứ chưa thể hiện đầy đủ từng thanh thép chi tiết phục vụ sản xuất. Khả năng xử lý các cấu kiện vẫn còn hạn chế hoặc cần sự hỗ trợ từ các phần mềm phụ (plugin) chuyên biệt.
Nhận xét: Chủ đầu tư và các cơ quan có liên quan cần ban hành các hướng dẫn, quy định cụ thể để tránh việc:
Lựa chọn sai công cụ: Sử dụng quá nhiều phần mềm khác nhau trong dự án.
Không đạt được mục tiêu áp dụng BIM đã đề ra: Mô hình mang tính minh họa mà không phục vụ thực chất cho quản lý thông tin, kiểm tra xung đột.
Phát sinh chi phí và chậm tiến độ: Khi có thay đổi, một số phần mềm sẽ mất nhiều thời gian hơn để tích hợp tổng thể với các bên còn lại hoặc bổ sung các nhân sự có kỹ năng phù hợp với nhiều loại phần mềm khác nhau trong cùng một dự án cũng làm tăng chi phí và kéo dài thời gian thực hiện.
Mâu thuẫn hợp đồng và tranh chấp pháp lý: Khi không có khung pháp lý rõ ràng, cơ quan chức năng có thể có cách hiểu không đúng về mức độ chi tiết của mô hình, dẫn đến việc đưa ra các yêu cầu vượt thẩm quyền của mình. Cụ thể như Sở Xây dựng ở địa phương yêu cầu các công trình dân dụng phải cung cấp đầy đủ các chi tiết bê tông cốt thép tương tự như các công trình giao thông trong giai đoạn thiết kế. Điều này gián tiếp làm ảnh hưởng tới việc xin cấp phép xây dựng của chủ đầu tư, vì theo hướng dẫn và quy định hiện hành tại Quyết định số 258/QĐ-TTg và Nghị định số 175/NĐ-CP, nội dung áp dụng BIM (bao gồm mức độ chi tiết của cấu kiện chính) do chủ đầu tư và các bên thỏa thuận trong hợp đồng.
4. Vai trò của tư vấn thiết kế trong gói thầu công trình dân dụng
Như đã nói ở phần trên, quy định hiện hành đã yêu cầu BIM được áp dụng từ giai đoạn bắt đầu chuẩn bị dự án, nên vai trò của nhà thầu tư vấn thiết kế sẽ bao gồm công tác lập BIM và thiết lập kế hoạch triển khai BIM (BEP) tổng thể theo yêu cầu của chủ đầu tư.
Nhìn chung, trong bất kỳ dự án xây dựng, trách nhiệm chính đối với chất lượng công trình luôn thuộc về tư vấn thiết kế và nhà thầu thi công, hai chủ thể chịu trách nhiệm trực tiếp trước pháp luật và hợp đồng đối với sự phù hợp kỹ thuật, an toàn và hiệu suất vận hành của công trình. Trong hệ sinh thái đó, việc triển khai áp dụng BIM không thể tách rời khỏi quy trình thiết kế – thi công – nghiệm thu, và do đó, mọi hoạt động liên quan đến phát triển mô hình BIM phải gắn chặt với quyền hạn, trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên nêu trên.
Việc chủ đầu tư thuê một đơn vị tư vấn BIM độc lập (như một số dự án còn tồn tại hiện nay) nằm ngoài hệ thống tư vấn thiết kế và nhà thầu thi công, dù có thể với mục đích hỗ trợ quản lý hoặc giám sát mô hình, sẽ không đảm bảo hiệu quả thực tiễn nếu đơn vị này không có vị trí pháp lý rõ ràng trong chuỗi hợp đồng dự án. Cụ thể, một đơn vị tư vấn BIM chỉ được coi là có tính ràng buộc nếu họ là thành phần trong liên danh tư vấn thiết kế, hoặc là tư vấn phụ do đơn vị thiết kế hoặc nhà thầu chính thuê lại với sự đồng thuận của các bên liên quan, như nhiều chuyên gia đã chia sẻ tại hội thảo khoa học chuyên đề trong thời gian gần đây.
Mặt khác, khi đơn vị tư vấn thẩm tra đã được quy định chịu trách nhiệm pháp lý về công tác kiểm tra, đánh giá về tính thống nhất của mô hình BIM với các kết quả tính toán, thiết kế; việc tư vấn BIM được thuê trực tiếp bởi chủ đầu tư và không có quyền kiểm soát chuyên môn hay phối hợp bắt buộc với tư vấn thiết kế và nhà thầu thi công, thì mọi sản phẩm như Kế hoạch thực hiện BIM (BEP – BIM Execution Plan) do họ lập ra sẽ không có tính bắt buộc pháp lý. Không có bất kỳ tổ chức nào trong dự án có nghĩa vụ tuân thủ theo một kế hoạch BIM được ban hành bởi một đơn vị ngoài quy trình, không có vai trò kỹ thuật rõ ràng trong chuỗi sản xuất thiết kế – thi công. Điều này dẫn đến tình trạng “BIM hình thức” (hay còn gọi là Pseudo BIM, BIM giả lập), thiếu tính thực thi và có thể phát sinh mâu thuẫn, chồng chéo trách nhiệm.
Do đó, cách làm này không những sai lệch về phương pháp luận triển khai BIM, mà còn làm suy giảm hiệu quả phối hợp thông tin, gây lãng phí nguồn lực, và có nguy cơ dẫn đến thất bại trong áp dụng BIM thực chất. Việc lồng ghép phát triển BIM vào quy trình dự án phải được thiết kế trên cơ sở năng lực pháp lý, chuyên môn và sự ràng buộc hợp đồng rõ ràng của các bên liên quan.
Nhận xét: Với vai trò là người thiết lập nền móng của một dự án áp dụng BIM, đơn vị tư vấn thiết kế không chỉ tập trung vào công tác thiết kế mà điều quan trọng cần hiểu là BIM thực sự không phải là mô hình 3D của các bản vẽ 2D đơn thuần. Nó là một cách làm hoàn toàn khác biệt, một phương pháp thay thế với nhiều tiềm năng lợi ích cho tất cả các bên, nhưng chỉ khi toàn bộ các bên trong dự án cùng làm việc theo phương pháp đó. Mặc dù có thể thuê các thầu phụ, nhưng nếu không có các khái niệm rõ ràng về quy trình áp dụng tổng thể, việc triển khai dự án sẽ vẫn gặp phải tình trạng “BIM hình thức”.
5. Một số lưu ý về tình trạng “BIM hình thức”
Như đã nêu ở trên, quy trình “BIM hình thức” đã xuất hiện từ giai đoạn triển khai áp dụng thí điểm năm 2018 hoặc thời gian trước đó tại Việt Nam (được triển khai từ phía một số nhà thầu thi công lớn chỉ để làm bản vẽ shop). Hiện nay, dù đã trải qua giai đoạn thí điểm và chuyển tiếp, nhưng cách làm này cần phải được xác định cụ thể và hạn chế nhằm giảm thiểu các tranh chấp, khiếu nại trong công tác đấu thầu và để lại hậu quả về hiệu quả đầu tư dự án vốn ngân sách.
Thuật ngữ “Pseudo-BIM” (tạm dịch: BIM giả) hay “BIM hình thức” thường được sử dụng trong giới chuyên môn để chỉ hiện tượng áp dụng BIM một cách đối phó, không thực chất, không mang lại hiệu quả thực tiễn trong thiết kế, thi công hoặc vận hành công trình và là tình trạng triển khai BIM nhưng không theo đúng bản chất phương pháp luận của BIM, mà chỉ mô phỏng hoặc sử dụng một phần nhỏ công cụ BIM (thường là mô hình 3D), trong khi vẫn duy trì quy trình làm việc truyền thống (CAD-based workflows).
Tại Việt Nam, tình trạng này càng trở nên nghiêm trọng hơn khi các đơn vị tư vấn BIM độc lập được thuê bởi chủ đầu tư còn được giao nhiệm vụ lập BIM song song với bản vẽ thiết kế 2D, đã tạo ra 2 bộ hồ sơ riêng lẻ, không có sự đồng bộ. Một số dự án còn xảy ra tình trạng đối phó bằng cách sao chép y nguyên bản vẽ thiết kế truyền thống thay vì sử dụng BIM để quản lý khối lượng, kiểm tra, phát hiện và xử lý xung đột.
Các biểu hiện điển hình của Pseudo-BIM bao gồm:
Chỉ dựng mô hình 3D nhưng không gắn thông tin vật liệu (được dựng tự do, đối phó) và không chuẩn hóa, tái sử dụng (kế thừa) được mô hình.
Không phối hợp giữa các bộ môn với nhau (kiến trúc – kết cấu – MEPF), không kiểm tra xung đột (clash detection) thực sự (mô hình có thể không được mô hình hóa đầy đủ nên không đủ dữ liệu để phát hiện xung đột).
Không cập nhật mô hình theo tiến độ thực tế, không sử dụng để phục vụ kiểm tra, giám sát hoặc nghiệm thu.
Không có BEP (BIM Execution Plan) rõ ràng, hoặc có nhưng không ai tuân thủ.
Mô hình được làm chỉ để “đối phó”, phục vụ cho hồ sơ mời thầu, trình diễn hoặc báo cáo, chứ không sử dụng để hỗ trợ quyết định kỹ thuật hoặc quản lý. Người lập BIM tách biệt hoàn toàn với nhóm thiết kế nên việc phối hợp gần như không tồn tại hoặc tồn tại một cách thụ động thông qua chủ đầu tư.
Tình trạng này có thể duy trì được cho đến khi có sự kiểm tra cụ thể về tính đồng bộ về kết quả tính toán, bóc tách khối lượng và thông tin phi hình học từ phía cơ quan chức năng.
6. Một số kiến nghị
6.1. Đào tạo bổ sung kiến thức về BIM cho từng loại công trình
Việc đào tạo kiến thức về BIM cần được tổ chức theo hướng chuyên sâu, phân loại rõ ràng theo từng loại hình công trình như dân dụng, hạ tầng giao thông, công nghiệp hay năng lượng. Mỗi loại công trình có đặc thù riêng về cấu kiện, quy trình thiết kế, kỹ thuật thi công và mục tiêu quản lý thông tin, do đó yêu cầu áp dụng BIM cũng có sự khác biệt đáng kể. Đào tạo chung chung hoặc thiếu chiều sâu không những không mang lại hiệu quả mà còn dễ dẫn đến tình trạng áp dụng sai phương pháp, gây lãng phí nguồn lực.
Song song với đào tạo, cần ban hành các quy định, hướng dẫn kỹ thuật rõ ràng, thống nhất trong ngành Xây dựng. Điều này giúp tiêu chuẩn hóa cách làm, tránh tình trạng mỗi đơn vị có một cách hiểu khác nhau, cảm tính hoặc mâu thuẫn về phương pháp triển khai áp dụng, làm suy giảm hiệu quả triển khai BIM thực chất.
Mặt khác, cần có chiến lược phát triển nguồn nhân lực khi còn nhiều nơi còn xem triển khai áp dụng BIM không phải công việc của mình, một số nơi khác vẫn xem BIM, Digital Twin là của ngành CNTT và địa phương thiếu đơn vị CNTT đủ năng lực để thực hiện các dự án công. Những tồn tại này có thể ảnh hưởng tới chính sách của cả một tỉnh nếu như không có sự can thiệp kịp thời từ các cấp có thẩm quyền.
6.2. Nâng cao quy trình hậu kiểm nhằm nâng cao hiệu quả trong triển khai BIM
Để đảm bảo việc áp dụng BIM diễn ra một cách thực chất, nhất quán và hiệu quả, cần thiết lập một quy trình hậu kiểm có hệ thống nhằm đánh giá chất lượng mô hình, tính tuân thủ quy trình và khả năng sử dụng thông tin BIM trong các giai đoạn của dự án. Hậu kiểm không chỉ là một bước rà soát cuối cùng, mà còn là công cụ điều chỉnh, ngăn ngừa tình trạng BIM hình thức và thúc đẩy việc cải tiến, tối ưu hóa quy trình làm việc giữa các bên tham gia dự án.
Quy trình hậu kiểm BIM có thể được cấu trúc gồm các bước chính sau:
1. Kiểm tra tuân thủ BEP (BIM Execution Plan):
– Đánh giá việc thực hiện các nội dung trong BEP so với cam kết ban đầu: hệ phần mềm, LOD, cách đặt tên, CDE, chuẩn mã hóa.
– Kiểm tra xem các đơn vị có sử dụng mô hình làm nguồn dữ liệu trung tâm hay chỉ nộp mô hình để đối phó.
2. Kiểm tra khả năng sử dụng mô hình cho các mục đích cụ thể:
– Kiểm tra mô hình có phục vụ được cho các bước tiếp theo như bóc tách khối lượng (5D), lập tiến độ thi công (4D), hay quản lý vận hành (7D) theo quy định hiện hành.
– Phát hiện các mô hình chỉ phục vụ minh họa nhưng không khả dụng về mặt kỹ thuật, dẫn đến lãng phí.
3. Đối chiếu sản phẩm BIM với hồ sơ thiết kế – thi công thực tế:
– Kiểm tra sự khớp nối giữa bản vẽ thiết kế được phê duyệt (do tư vấn thiết kế quản lý), mô hình BIM hoàn công (do nhà thầu thi công lập) với công trình đã hoàn thiện.
– Sử dụng BIM làm cơ sở pháp lý để hạn chế các phát sinh không được kiểm soát trong quá trình thi công.
7. Kết luận
Việc áp dụng BIM tại Việt Nam đã có những bước tiến rõ rệt với hành lang pháp lý ngày càng hoàn thiện, khởi đầu từ Quyết định số 2500/QĐ-TTg và các văn bản hướng dẫn sau này. Tuy nhiên, thực tế triển khai cho thấy vẫn còn nhiều rào cản, đặc biệt là tình trạng “BIM hình thức”. Điều này không chỉ gây lãng phí nguồn lực mà còn làm mất đi bản chất của BIM là một tài sản số tích hợp, xuyên suốt vòng đời dự án.
Để giải quyết vấn đề này, cần có sự thay đổi đồng bộ. Trước hết, cần đẩy mạnh đào tạo chuyên sâu về BIM cho từng loại công trình, giúp các chủ thể liên quan hiểu đúng và áp dụng đúng phương pháp. Đồng thời, việc thiết lập một quy trình hậu kiểm chặt chẽ, từ tuân thủ kế hoạch BIM (BEP) đến đối chiếu mô hình với thực tế, là vô cùng cần thiết. Chỉ khi các cơ quan quản lý và các bên tham gia dự án cùng hành động một cách nhất quán, BIM mới có thể phát huy hết tiềm năng, mang lại hiệu quả thực chất cho ngành Xây dựng và nền kinh tế.
ThS Phạm Phú Đức – Công ty CP Tư vấn thiết kế & xây dựng Đà Nẵng (CDC Đà Nẵng)
