Tạp chí Đầu tư Tài chính đã có bài phỏng vấn TS. Phạm Viết Thuận, Viện trưởng Viện Kinh tế tài nguyên và môi trường TP. HCM, để làm rõ hơn nội dung này.
Thưa Tiến sĩ, ông đánh giá thế nào về vị thế của TP. HCM trong chiến lược phát triển kinh tế xanh quốc gia hiện nay? Thành phố đang ở đâu trong hành trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng?
– TP. HCM đang có một vị thế khá quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế xanh quốc gia. Thành phố đã và đang phát triển dựa trên đặc thù vùng miền và điều kiện địa lý để tìm ra những hướng đi phù hợp với mô hình phát triển xanh. Trong các chương trình nghị sự của đại hội và các chương trình hành động của Đảng bộ thành phố, bảo vệ môi trường luôn là một trong những mục tiêu chính, điển hình là các chương trình giảm ô nhiễm và cải tạo nhà trên kênh rạch. Nhờ những chương trình này, kinh tế TP. HCM đã chuyển mình theo hướng bền vững và xanh hơn, góp phần xây dựng một đô thị văn minh, nâng cao chất lượng sống cho người dân.
Đặc biệt, một số tuyến kênh ô nhiễm trước đây như Nhiêu Lộc – Thị Nghè, Tân Hóa – Lò Gốm, hay Tàu Hũ – Bến Nghé đã được cải tạo và hồi sinh. Sắp tới, thành phố cũng sẽ tiếp tục cải tạo các tuyến kênh như Tham Lương – Bến Cát, rạch Nước Lên, rạch Xuyên Tâm… Đây là những dấu hiệu tích cực cho thấy thành phố đang hóa kinh tế xanh trong phát triển kinh tế là bước đi bền vững trong dài hạn.
Ngoài ra, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra những nền tảng và cơ hội rất lớn cho TP. HCM phát triển tầm nhìn về kinh tế xanh, đặc biệt là trong các ngành công nghiệp và sản xuất. Thành phố đã bắt đầu tập trung vào các ngành như xây dựng, giao thông và sản xuất tiêu dùng từ những năm 2011 – 2020, dựa trên chiến lược phát triển xanh quốc gia. Chính nhờ vào sự đẩy mạnh này, TP. HCM có thể phát triển theo hướng giảm thiểu ô nhiễm và thúc đẩy sự bền vững trong quá trình phát triển kinh tế xã hội.
Theo ông, để thúc đẩy nhanh và hiệu quả quá trình phát triển nền kinh tế xanh, TP. HCM cần phải làm gì?
– Tôi nghĩ muốn phát triển kinh tế xanh thì điều đầu tiên là thành phố phải kiên định với mục tiêu không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng. TP. HCM đã nói rõ là sẽ phát triển theo hướng kinh tế tuần hoàn và đây là hướng đi phù hợp – vừa tận dụng được tài nguyên, vừa giảm được rác thải và ô nhiễm.
Trong quy hoạch, thành phố đang thực hiện việc di dời dân cư ven kênh rạch để cải tạo lại hệ thống thoát nước, xây kè và phục hồi lại dòng chảy. Việc này là cần thiết, dù thực tế triển khai còn nhiều khó khăn. Nhưng nếu không xử lý tận gốc từ khu dân cư, thì những nỗ lực về hạ tầng cũng khó mang lại hiệu quả rõ rệt.
Một vấn đề khác cũng cần quan tâm là nước thải sinh hoạt. Với dân số hơn 10 triệu người, mỗi ngày lượng nước giặt, nước rửa chảy ra hệ thống kênh rạch là rất lớn. Tôi thấy thành phố đã có chủ trương khuyến khích sử dụng các sản phẩm tẩy rửa có chứa axit hữu cơ – loại ít gây hại cho môi trường hơn.
Bên cạnh đó, việc kiểm tra, giám sát các doanh nghiệp sản xuất cũng cần được đẩy mạnh. Nếu phát hiện vi phạm, đặc biệt là sử dụng chất gây ô nhiễm thì phạt nặng, có thể xử lý hình sự trong một số trường hợp để tạo sức răn đe. Về phía doanh nghiệp, tôi cho rằng khi phát triển sản phẩm, yếu tố môi trường nên được ưu tiên hàng đầu. Sản phẩm cần đảm bảo không gây hại cho nguồn nước, không chứa các chất độc hại. Đây không chỉ là trách nhiệm xã hội mà còn là cách để doanh nghiệp tạo dựng uy tín lâu dài.
Hiện thành phố cũng đang tập trung nguồn lực cho việc cải tạo hệ thống kênh rạch, vừa để cải thiện khả năng thoát nước, vừa ngăn tình trạng lấn chiếm làm nhà ở. Làm tốt phần này thì hệ sinh thái đô thị sẽ được cải thiện rõ rệt.
Về câu chuyện tái chế, hiện nay việc phân loại rác tại nguồn vẫn còn nhiều bất cập, dù các tiêu chí đã có từ trước. Nếu muốn triển khai kinh tế tuần hoàn một cách thực chất, thì phải đầu tư đồng bộ hơn vào hệ thống thu gom, phân loại, và xử lý – chứ chỉ tuyên truyền thôi thì chưa đủ. Việc quản lý lực lượng thu gom rác dân lập là việc phải làm từ khâu tổ chức cho đến phương tiện vận chuyển rác trên địa bàn.
Tóm lại, muốn thúc đẩy kinh tế xanh, TP. HCM cần làm cùng lúc nhiều việc – từ quy hoạch, hạ tầng, chính sách, cho đến thay đổi hành vi của người dân và doanh nghiệp. Mỗi khâu đều quan trọng và chỉ khi các mắt xích này vận hành trơn tru thì mục tiêu xanh mới đi vào thực tế.
TP. HCM hiện đang được xem là đầu tàu kinh tế cả nước. Vậy theo ông, định hướng phát triển kinh tế xanh có phải là “chìa khóa” để duy trì vai trò dẫn dắt này trong tương lai không?
– Tôi nghĩ kinh tế xanh là một trong những tiêu chí quan trọng để phát triển bền vững, nhưng nếu gọi đó là “chìa khóa” thì cũng có thể. Phát triển kinh tế xã hội nói chung phải tính đến bài toán chi phí. Nếu quá tập trung vào kinh tế xanh mà làm tăng chi phí xã hội đến mức không kiểm soát được, thì sẽ rất khó duy trì đà phát triển. Mục tiêu ở đây là cân bằng – tức là kinh tế xanh cần được đẩy mạnh nhưng ở mức phù hợp với khả năng đáp ứng của cả hệ thống, điều trọng là chính quyền kiểm soát được mọi mặt hoạt động của xã hội để có cơ sở điều chỉnh cho phù hợp.
Tôi lấy ví dụ đơn giản như xe điện. Mọi người thường nghĩ xe điện sạch hơn xe máy, nhưng thực ra nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng quá trình sản xuất xe điện lại gây ô nhiễm nhiều hơn. Có tài liệu quốc tế đánh giá sản xuất một chiếc xe điện có thể gây ô nhiễm cao hơn 160% so với xe máy thông thường. Nên ở đây, nếu chỉ nhìn vào giai đoạn sử dụng mà bỏ qua toàn bộ chuỗi sản xuất thì chưa đủ để gọi là “thân thiện môi trường”.
Muốn nói tới kinh tế xanh, cần phải xét toàn bộ vòng đời sản phẩm – từ nguyên liệu, quy trình sản xuất, sử dụng, cho đến xử lý sau cùng. Chẳng hạn, một sản phẩm nhựa như chai PET, nếu không thể thu gom và tái sử dụng đúng cách, thì dù có gọi là “tái chế được” cũng chưa thực sự tạo nên một mô hình kinh tế tuần hoàn đúng nghĩa. Hay trong lĩnh vực xây dựng, nếu dùng vật liệu có thể tháo dỡ, tái sử dụng thì mới là bước đi đúng theo tinh thần xanh. Còn nếu xây xong rồi phá bỏ, tạo ra lượng xà bần lớn mà không có giải pháp xử lý thì không thể xem là phát triển xanh.
Rõ ràng là chúng ta rất cần hướng tới kinh tế xanh, nhưng phải làm một cách thực tế, dựa trên năng lực hiện tại và đặt trong toàn bộ bối cảnh phát triển của thành phố chứ không nên tuyệt đối hóa.
TP. HCM sẽ đối mặt với những thách thức gì nếu không đẩy mạnh phát triển xanh, đặc biệt là trong vấn đề môi trường sống và chống ngập, thưa ông?
– Tôi nghĩ nếu thành phố không thực sự chú trọng đến phát triển xanh thì về lâu dài sẽ rất khó giữ được chất lượng môi trường sống và chắc chắn là không thể giải được bài toán chống ngập một cách bền vững. Chống ngập mà không gắn với quy hoạch xanh, không bảo vệ hệ thống kênh rạch, thì chỉ giải quyết được phần ngọn.
Tuy nhiên, thực tế hiện nay, TP. HCM đang gặp nhiều khó khăn về nguồn lực. Việc chỉ được giữ lại khoảng 21% ngân sách là một hạn chế lớn. Khi mình muốn làm xanh, tức là phải đầu tư vào hạ tầng, xử lý môi trường, phát triển mảng xanh, nhưng lại không có nguồn lực tương xứng thì rất khó triển khai đến nơi đến chốn. Làm kinh tế xanh thì phải có phương án tài chính đi kèm, nếu không thì mọi thứ chỉ nằm trên giấy.
Thời gian qua thành phố cũng có nỗ lực kêu gọi xã hội hóa, ví dụ như vận động tư nhân hỗ trợ kinh phí di dời dân cư ven kênh rạch, rồi sau này Nhà nước sẽ hoàn lại. Nhưng câu chuyện đặt ra là cơ chế nào để hoàn trả? Nếu cơ chế chưa rõ ràng, thiếu minh bạch, thì rất khó để thu hút được nhà đầu tư hoặc sự tham gia từ khu vực tư nhân.
Kinh tế xanh thực ra bao gồm rất nhiều việc – từ việc dọn rác trên sông, chỉnh trang đô thị, xây dựng công viên, đến cả hạ tầng như bến xe, bãi đậu. Nhưng việc gì cũng đụng tới kinh phí, mà hiện nay thành phố thì đang kẹt.
Tôi nghĩ nếu không làm kinh tế xanh một cách nghiêm túc, TP. HCM sẽ khó đạt được vị thế là một đô thị hàng đầu trong khu vực, chứ chưa nói gì tới quốc tế. Nhiều thành phố trên thế giới họ làm rất bài bản – cây xanh đạt chuẩn, công viên đâu ra đó. Còn mình thì tỷ lệ cây xanh trên đầu người vẫn còn quá thấp và rõ ràng là không thể đuổi kịp nếu vẫn thiếu nguồn lực như hiện nay.
Có nhiều ý kiến cho rằng TP. HCM không nên phát triển theo mô hình tăng trưởng cũ. Vậy theo ông, mô hình kinh tế xanh nào là khả thi nhất trong điều kiện đô thị hóa nhanh như TP. HCM?
– Theo tôi, mô hình kinh tế xanh phù hợp nhất cho TP. HCM hiện nay là phát triển kinh tế tư nhân kết hợp với kinh tế tuần hoàn. Điều này có nghĩa là chúng ta sẽ khai thác mọi nguồn lực để các tổ chức kinh tế tư nhân đầu tư vào các lĩnh vực kinh tế xanh. Việc này sẽ giúp giải quyết vấn đề tài chính và vốn, những yếu tố quan trọng để phát triển kinh tế xanh cho thành phố. Hiện nay, ngân sách thành phố chỉ có thể đáp ứng khoảng 29% nhu cầu, phần còn lại, 71%, cần phải huy động từ khu vực tư nhân. Chính vì thế, chúng ta phải tạo mọi điều kiện để doanh nghiệp tư nhân tham gia vào quá trình này. Đó là một bước đi cần thiết và bền vững.
Để làm được điều này, trước hết, chúng ta cần cải cách chính sách pháp luật, ví dụ như Luật Đầu tư hay Nghị định 31/2021/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Đầu tư. Hiện tại, nhiều chính sách vẫn mang tính ràng buộc khá cao.
Ngoài ra, cần chuyển từ cơ chế “xin” sang cơ chế “đăng ký”. Chúng ta có thể áp dụng cơ chế này cho doanh nghiệp vừa và nhỏ và phân quyền cho các cơ quan hành chính công ở cấp huyện (sau này là xã) để họ thực hiện đăng ký kinh doanh thay vì “xin” kinh doanh. Khi đó, mọi thủ tục có thể được thực hiện trực tuyến qua các ứng dụng, không cần can thiệp của con người, chỉ cần chuẩn hóa ngành nghề và quy trình.
Một vấn đề nữa là cần xử lý triệt để “lợi ích nhóm” để doanh nghiệp tư nhân có thể phát triển thuận lợi. Cần có một quy định rõ ràng rằng “lỗi ai xử người ấy” để tạo điều kiện cho các doanh nghiệp tư nhân phát triển.
Về quỹ đất, TP. HCM không thiếu đất để phát triển kinh tế xanh. Thực tế, thành phố còn khoảng 56% quỹ đất nông nghiệp có thể chuyển đổi để phát triển đô thị. Trung tâm thành phố có thể tập trung vào phát triển các dịch vụ. Còn các khu công nghiệp, cụm công nghiệp, hay khu công nghệ cao, các loại hình kinh tế không khói như du lịch cũng không thiếu quỹ đất để phát triển.
Trên cơ sở Nghị quyết số 60-NQ/TW của Hội nghị lần thứ 11 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII, việc sáp nhập Bình Dương, Bà Rịa – Vũng Tàu và TP. HCM sẽ giúp thành phố có thêm cơ hội mở rộng không gian xanh, phát triển hạ tầng công nghiệp xanh và hạ tầng cảng biển theo hướng bền vững, qua đó từng bước hình thành một đô thị có quy mô phát triển xứng tầm khu vực và quốc tế.
Việc phát triển kinh tế xanh không chỉ phụ thuộc vào thiên thời, địa lợi mà chủ yếu là con người, đặc biệt là cấp quản lý nhà nước. Cần có những chính sách và chiến lược rõ ràng để thúc đẩy sự phát triển này.
Hoàng Hà (thực hiện)
