Ashui.com

Biệt thự phong cách Địa phương Pháp đóng vai trò quan trọng trong toàn bộ di sản kiến trúc Pháp ở Hà Nội. Biệt thự loại này chiếm tỷ lệ cao về mặt số lượng cũng như rất phong phú về hình thức trong các loại biệt thự xây dựng trước năm 1954 ở Hà Nội. Đây cũng là hình thái biệt thự được khai thác nhiều trong việc thiết kế và xây dựng các biệt thự đương đại ở Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung.

Mang tên là “biệt thự phong cách Địa phương Pháp”, nhưng hình thái kiến trúc của các biệt thự này chỉ là bản sao đơn giản của các biệt thự ở Pháp hay đã có sự biến đổi cho phù hợp với khí hậu và cảnh quan bản địa là một vấn đề cần nghiên cứu để thấy rõ giá trị của các biệt thự được xây dựng theo phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội.

Ảnh 1: Biệt thự vùng Normandie ở miền Bắc nước Pháp

Đặc điểm hình thái biệt thự các địa phương ở Pháp

Pháp là quốc gia có diện tích lớn nhất khu vực Tây Âu (551.500 km2), phía Bắc và Tây Bắc giáp với biển Đại Tây Dương, phía Nam và Đông giáp với biển Địa Trung Hải. Do đặc điểm địa lý mỗi vùng có sự khác biệt nên khú hậy ở Pháp cũng có sự phân vùng rõ rệt: Khí hậu Đại dương, khí hậu Lục địa và khí hậu Địa Trung Hải.

Khu vực miền Bắc nước Pháp chịu ảnh hưởng của khí hậu bắc Đại dương ẩm ướt và mưa nhiều, khu vực miền Trung nước Pháp chịu ảnh hưởng của khí hậu Lục địa và Bán lục địa tương đối lạnh, trong khi các vùng Aquitaine, Côte d’ Azure ở miền Nam nước Pháp rất mát mẻ hầu như quanh năm do chịu ảnh hưởng của khí hậu Địa Trung Hải và nam Đại Tây Dương.

Do khí hậu có sự khác biệt tương đối rõ rệt như vậy nên kiến trúc nhà ở kiểu biệt thự dân gian các vùng khác nhau ở Pháp cũng có những đặc điểm riêng biệt về mặt hình thái kiến trúc nhằm thích ứng với khí hậu mỗi vùng.

Biệt thự khu vực miền Bắc nước Pháp đặc trưng bởi bộ mái lợp ngói đất nung hoặc ngói đá đa diện phức hợp, có độ dốc lớn để thoát nước mưa và tránh đọng băng về mùa đông. Phần thân nhà thường gồm hai tầng: tầng dưới xây gạch, tầng trên cấu tạo bằng khung gỗ chèn gạch, cửa sổ mở tương đối nhỏ và thường kéo dài theo phương đứng, trang trí tương đối đơn giản (Ảnh 1).

Biệt thự khu vực miền Trung nước Pháp cũng có bộ mái ngói độ dốc tương đối lớn để tránh đọng tuyết về mùa đông, nhưng cấu tạo bộ mái giản dị hơn so với các biệt thự miền Bắc, mái thường chỉ có 2 mặt hay 4 mặt. Phần thân nhà hai tầng có lượng mở cửa tương đối rộng và có các ban công ở tầng 2 là nơi hóng gió mát mùa hè (Ảnh 2).

Biệt thự miền Nam nước Pháp có bộ mái với độ dốc khá nhỏ do nơi đây quanh năm hầu như không có tuyết, mái thường đua rộng ra khỏi tường để chống mưa hắt. Thân nhà nổi bật với các hàng hiên, ban công rộng, hệ thống cửa sổ mở rộng theo phương ngang để đón gió mát. Các hình thức xây cuốn được áp dụng rộng rãi (Ảnh 3).

Ảnh 2: Biệt thự vùng Bourgogne ở miền Trung nước Pháp

Ảnh 3: Biệt thự vùng Côte d’Azure ở miền Nam nước Pháp

Các hình thái biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội

Trong thời kỳ tiến hành Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất ở Đông Dương, đặc biệt trong những năm đầu thế kỷ XX, nhiều người Pháp đưa cả gia đình sang Hà Nội làm ăn, sinh sống. Do tâm lý nhớ quê hương mà họ mong muốn được sống trong những ngôi nhà giúp họ nhớ lại quê hương, bản quán. Cũng trong thời kỳ này, nhiều kiến trúc sư Pháp mới sang Việt Nam hành nghề cũng sẵn sàng thiết kế những biệt thự theo phong cách kiến trúc dân gian các địa phương ở Pháp có thể thỏa mãn mong muốn của chủ nhân công trình. 

Tuy nhiên khi bắt tay vào thiết kế, các kiến trúc sư cũng nhận thấy cảnh quan và khí hậu Hà Nội thuộc vùng nhiệt đới, rất khác với khí hậu ôn đới ở Pháp, hơn nữa kỹ thuật xây dựng đầu thế kỷ XX cũng đã có những bước phát triển vượt bậc. Do vậy trong thiết kế các biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội, các kiến trúc sư cũng đã đưa ra các giải pháp để các biệt thự này có được sự phù hợp với cảnh quan và khí hậu bản địa.

Biệt thự phong cách miền Bắc nước Pháp vẫn giữ nguyên bộ mái dốc đa diện và có có độ dốc lớn, tuy nhiên phần mái đua ra khỏi tường có phần lớn hơn ở “chính quốc” để chống mưa hắt và được đỡ bởi hệ công xon gỗ nhẹ nhàng. Phần thân nhà cũng được phát triển thêm một tầng trệt nhằm tránh hiện tượng nồm ẩm về mùa xuân ở Hà Nội, đồng thời cũng là nơi bố trí những không gian phù trợ như bếp, kho, phòng ở gia nhân. Mặc dù cấu trúc mặt đứng vẫn dựa trên việc bố trí các cửa sổ hẹp và vươn theo phương đứng nhưng đã thấy ở đây một số ban công nhỏ phía trên có mái để che mưa nắng. Các họa tiết trang trí dù vẫn giản dị nhưng đã phong phú hơn các biệt thự nguyên gốc ở Pháp (Ảnh 4).

Ảnh 4: Biệt thự phong cách miền Bắc nước Pháp trên phố Quan Thánh

Biệt thự phong cách miền Trung nước Pháp vẫn giữ nguyên bộ mái dốc nhị diện hay tứ diện nhưng phần diềm mái và hệ công xon gỗ đỡ phần mái đua được trang trí công phu và có phần tinh tế hơn các biệt thự dân gian miền Trung Pháp. Hệ thống mặt đứng với các cửa sổ và cửa ban công mở rộng hơn và được trang trí cầu kỳ bằng nhiều kiểu họa tiết, màu sắc và chất liệu khác nhau như gạch trần, gốm men màu... Ban công rộng rãi và đặc biệt là “sân trời” ở tầng 2 của một số biệt thự tạo nên sự phong phú trên mặt đứng và nét duyên dáng đặc trưng cho sự khác biệt với các ngôi nhà ở “chính quốc” (Ảnh 5).

Biệt thự phong cách miền Nam nước Pháp vẫn giữ bộ mái độ dốc nhỏ, nhưng hình khối công trình rất phong phú với những giật cấp trên mặt đứng do việc tổ chức rất nhiều hình thức hàng hiên, ban công, lô gia. Hệ thống cửa cũng được mở rộng hơn và mang nhiều tính trang trí hơn so với biệt thự dân gian Địa Trung Hải. Hệ thống các họa tiết trang trí cũng phong phú và thống nhất từ cửa vào chính qua các hàng cột, dàn hoa trên hàng hiên, phía trên các cửa tầng hai, tới điểm trang trí  dưới mái tạo ra nét khác biệt so với các biệt thự ở miền Nam nước Pháp. Có thể nói rằng đây là loại biệt thự phù hợp nhất với khí hậu và cảnh quan thiên nhiên Hà Nội (Ảnh 6).

Nhìn chung thì các biệt thự phong cách Địa phương pháp ở Hà Nội vẫn giữ được những nét cơ bản về mặt hình thái kiến trúc so với những biệt thự ở “chính quốc”, nhưng cũng có một số cải biên cho phù hợp với khí hậu và cảnh quan bản địa, với kỹ thuật xây dựng và quan niệm thẩm mỹ mới, đặc biệt đáng lưu ý ở số lượng tầng nhà, hệ thống ban công, cửa sổ và các yếu tố trang trí.

Ảnh 5: Biệt thự phong cách miền Trung nước Pháp trên phố Điện Biên Phủ

Ảnh 6: Biệt thự phong cách miền Nam nước Pháp trên phố Hùng Vương

So sánh sự biến đổi về hình thái kiến trúc

Kết luận

Biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội về cơ bản vẫn giữ được hình thái của biệt thự dân gian các địa phương khác nhau ở Pháp. Tuy nhiên khi đi sâu vào nghiên cứu chi tiết, ta thấy đã có sự biến đổi ở những mức độ khác nhau của các bộ phận ngôi nhà nhằm đem lại sự phù hợp của các biệt thự này với môi trường khí hậu và cảnh quan bản địa.

Sự biến đổi về mặt hình thái biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội so với các biệt thự ở Pháp không chỉ có ý nghĩa về mặt sử dụng (thích ứng khí hậu), về mặt thẩm mỹ (thích ứng cảnh quan) mà còn có những giá trị về mặt lịch sử và văn hoá, cho thấy sự biến đổi về mặt nhận thức của người thiết kế và phần nào là sự biến đổi về lối sống của chủ nhân các biệt thự khi chuyển tới sống trong môi trường vật thể và phi vật thể bản địa có sự khác biệt nhất định với khi ở Pháp.

ThS.KTS Trần Quốc Bảo - Giảng viên chính Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, Đại học Xây dựng / Nhóm nghiên cứu Kiến trúc Hà Nội (GRAH)