Sau hơn 35 năm đổi mới, thực hiện các chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm: (i) Chiến lược ổn định và phát triển kinh tế – xã hội đến năm 2020; (ii) Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm 2001 – 2010; (iii) Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 2011 – 2020, các đô thị Việt Nam đã được phát triển theo 2 chiến lược: Chiến lược phát triển đô thị Việt Nam thời kỳ 1996 – 2020, đã được chuyển thành “Định hướng quy hoạch tổng thể phát triển đô thị Việt Nam đến năm 2020” được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 10/1998/QĐ-TTg và “Điều chỉnh Định hướng quy hoạch tổng thể Việt Nam đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2050” đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 445/QĐ-TTg ngày 07/4/2009.
Kết quả thực hiện các định hướng chiến lược trên là không thể phủ nhận. Năm 1995, dân số đô thị cả nước khoảng 15 triệu người, chiếm 20% dân số cả nước, được phân bố tại 569 đô thị trong đó có 3 thành phố trực thuộc Trung ương, 83 thành phố, thị xã thuộc tỉnh và 486 thị trấn, thì đến năm 2025 dân số đô thị cả nước đã tăng lên 40,8 triệu người, chiếm 40,2% dân số cả nước, được phân bố tại 918 đô thị, trên diện tích đất xây dựng đô thị là 4.243 km², chiếm 1,38% tổng diện tích đất tự nhiên cả nước.
Kinh tế đô thị trong thời kỳ đầu chỉ chiếm 30%, sau tăng lên 50% trong thời kỳ quá độ và hiện nay đã chiếm gần 70% GDP cả nước. Chất lượng đô thị không ngừng được nâng cao và môi trường đô thị được cải thiện.
Nhận diện một số hạn chế
Bên cạnh những thành tựu, đô thị hóa và phát triển đô thị Việt Nam vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế. Từ nhiều góc nhìn khác nhau, có thể nhận diện một số hạn chế có tính chất chiến lược như sau:
1. Nhận thức về vị trí, vai trò của đô thị hóa, phát triển đô thị, kinh tế đô thị còn thiếu sâu sắc, toàn diện; đôi khi còn chủ quan, duy ý chí.
2. Khoảng cách về tỷ lệ đô thị hóa và trình độ phát triển đô thị của nước ta so với các nước trong khu vực và thế giới còn lớn. Nguy cơ “tụt hậu” là có thực.
3. Mạng lưới đô thị được hình thành vẫn là hệ quả của quá trình sáp nhập các đơn vị hành chính, di dân tự phát từ nông thôn ra đô thị và đặc điểm phân bố sản xuất, thu hút vốn đầu tư FDI, tạo nên một cấu trúc không gian hai cấp, trong đó hai vùng đô thị siêu lớn, tập trung cao là Thủ đô Hà Nội và TP.HCM chiếm khoảng 50% quy mô dân số đô thị và quy mô kinh tế đô thị của cả nước. Từ đó dẫn đến sự phát triển mất cân đối nghiêm trọng giữa 3 vùng Bắc Bộ, Nam Bộ, Trung Bộ và giữa các vùng miền khác. Kết nối đô thị với đô thị, đô thị với nông thôn còn lỏng lẻo.
4. Công tác quy hoạch đô thị theo hướng bền vững chậm đổi mới. Các mô hình đô thị kiểu dàn trải về không gian, thiếu bản sắc vẫn tiếp tục duy trì. Việc đầu tư xây dựng đô thị chủ yếu còn chạy theo lợi nhuận. Đô thị phát triển không phù hợp với phong thổ, kém thân thiện với thiên nhiên và thiếu bản sắc rõ ràng đã bùng phát một cách đáng quan ngại. Chênh lệch mức sống giữa các nhóm xã hội giàu, nghèo còn lớn. Tỷ lệ kinh tế phi chính thức còn chiếm gần 50% kinh tế đô thị. Tác động của thiên tai, biến đổi khí hậu, đặc biệt là dịch bệnh như Covid-19 đến nay cho thấy khả năng chống chịu của các đô thị, đặc biệt là các đô thị cực lớn là vô cùng hạn chế.
5. Thể chế quản lý đô thị nói là theo “mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN”, nhưng thực chất vẫn chưa thoát được mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung của thời kỳ quan liêu bao cấp trong việc xây dựng pháp luật, chính sách, bộ máy, phân bố các nguồn lực nhất là đất đai, tài chính công, dịch chuyển dân số, lao động và phát triển kết cấu hạ tầng…
Nguyên nhân của sự tồn tại yếu kém trên không thể bỏ qua các yếu tố khách quan do xuất phát điểm về trình độ phát triển kinh tế – xã hội nước ta còn rất thấp, lại bị tác động bởi chiến tranh; Nhưng chủ quan vẫn là nguyên nhân chủ yếu trong việc xây dựng chiến lược và thực hiện chiến lược, dẫn đến một kết cục tăng trưởng và phát triển đô thị nước ta vẫn trong tình trạng “tụt hậu” so với các nước trên thế giới và khu vực.
Vậy đâu là giải pháp cho việc xây dựng chiến lược và thực hiện chiến lược phát triển đô thị nước ta thời kỳ 2021 – 2030, tầm nhìn đến năm 2050 để có thể đạt được mục tiêu: “Hiệu quả – Bao trùm – Bền vững”?
Là người chủ trì soạn thảo Chiến lược phát triển đô thị Việt Nam thời kỳ 1996 – 2020, sau đó đã tham gia với Bộ Xây dựng nghiên cứu Chiến lược phát triển đô thị đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (2019), đồng thời tham gia Tổ nghiên cứu Nghị quyết của Bộ Chính trị về “Quy hoạch xây dựng quản lý và phát triển đô thị bền vững đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” (2020 – 2021) do Ban Kinh tế Trung ương chủ trì, tác giả xác định để đạt được các mục tiêu cơ bản về phát triển đô thị của thời kỳ mới, cần thiết phải có 3 nhóm giải pháp lớn:
(1) Phải xác định được mục tiêu và lộ trình “thoát tụt hậu” của đô thị hóa nước ta;
(2) Phải có chủ trương và xây dựng được một chiến lược phát triển đô thị nước ta thời kỳ 2021 – 2030, tầm nhìn đến năm 2050 hướng tới “Hiệu quả – Bao trùm – Bền vững”, làm cơ sở lập Quy hoạch phát triển hệ thống đô thị, nông thôn quốc gia, các quy hoạch đô thị – nông thôn và xây dựng các chính sách, cơ chế phát triển đô thị;
(3) Phải có các biện pháp quyết liệt thực hiện chiến lược phát triển đô thị Việt Nam gắn với chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm của cả nước 2021-2030.
Về giải pháp thoát “tụt hậu”, trước hết cần dự báo tăng trưởng dân số, đô thị hóa thế giới và châu Á (Bảng 1).
Kết quả dự báo sơ bộ dân số đô thị và đô thị hóa cho thấy phải đến năm 2050, tỷ lệ đô thị hóa nước ta mới có thể tiệm cận được tỷ lệ đô thị hóa trung bình của thế giới và các nước trong khu vực.
Để đạt được đô thị hóa thực chất, Việt Nam cần thay đổi chiến lược phát triển đô thị từ tập trung “lưỡng cực” như hiện nay sang chiến lược phát triển đô thị “phi tập trung đa cực” trên cơ sở tăng cường đô thị hóa khu vực vùng Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ và khu vực vùng ĐBSCL bằng biện pháp đẩy mạnh động lực phát triển kinh tế và xây dựng hệ thống đô thị đáng sống.
Đối với khu vực vùng Trung du – miền núi phía Bắc, cần ưu tiên tập trung đô thị hóa 3 hành lang: Lạng Sơn – Bắc Giang, Lào Cai – Việt Trì và Điện Biên Phủ – Sơn La – Lai Châu – Hòa Bình; đồng thời phát triển vành đai đô thị Trung du Bắc Giang – Thái Nguyên – Việt Trì – Hòa Bình, là các đô thị trung tâm của các khu vực thuộc vùng Trung du và miền núi phía Bắc.
Đối với khu vực vùng Tây Nguyên, ưu tiên phát triển hành lang trục QL14 gắn với QL27 và QL20 Lâm Đồng, “là khu vực cao nguyên xếp tầng”. Tuy nhiên, do quỹ đất hạn chế, tỷ lệ đô thị hóa khu vực vùng Trung du – miền Núi phía Bắc và khu vực vùng Tây Nguyên, chỉ nên duy trì đô thị hóa ở mức thấp để bảo vệ 42 – 43% quỹ đất rừng toàn quốc. (Hình 1)
Các nhóm giải pháp chủ yếu
Việc xây dựng một chiến lược phát triển đô thị “Hiệu quả – Bao trùm – Bền vững” được dựa trên các nhóm giải pháp chủ yếu sau:
1. Điều chỉnh lại hệ thống các vùng quy hoạch hiện nay phù hợp với Kết luận số 127-KL/TW của Bộ Chính trị và Nghị quyết số 60-NQ/TW ngày 12/4/2025 của Hội nghị lần thứ 11 BCH Trung ương Đảng khóa XIII.
2. Xây dựng mạng lưới đô thị quốc gia thống nhất theo 3 nguyên tắc “Tích tụ”, “Cân bằng” và “Liên kết”, trên cơ sở phát triển 3 vùng đô thị cấp quốc gia là Thủ đô Hà Nội, TP.HCM, TP Đà Nẵng, TP Huế và một số thành phố lớn khác giữ vai trò dẫn dắt, lan tỏa, thúc đẩy hình thành các cụm và vùng đô thị tích hợp tại các vùng kinh tế – lãnh thổ, gắn với các hành lang phát triển kinh tế, các khu kinh tế làm cơ sở kết nối đô thị – nông thôn, hạn chế việc di dân tự phát, tạo điều kiện phát triển mạng lưới các đô thị vừa và nhỏ, đồng thời mở rộng các quan hệ liên vùng, kết nối với các nước trong khu vực và quốc tế. (Hình 2).
3. Đổi mới công tác quy hoạch đô thị theo hướng tích hợp và bền vững dựa trên mô hình đô thị tinh gọn, tiết kiệm năng lượng, thông minh, đáng sống, thân thiện với thiên nhiên, có bản sắc rõ ràng và có khả năng chống chịu cao. (Hình 3)
Hình 3. Các tiêu chí của thành phố đáng sống và cộng đồng bền vững. (nguồn: HUGO MACDONAL (2019), HOW TO LIVE IN THE CITY).
4. Phát triển nhà ở, đặc biệt là nhà ở xã hội, kết cấu hạ tầng đô thị đồng bộ, hiện đại; bảo vệ và phát huy giá trị các di sản lịch sử – văn hóa, di sản thiên nhiên và các đô thị di sản.
5. Đổi mới mô hình tăng trưởng, tập trung phát triển kinh tế đô thị, thúc đẩy tăng trưởng xanh, giữ vai trò là động lực phát triển kinh tế – xã hội.
6. Tăng cường khả năng tiếp cận nhà ở, dịch vụ đô thị cho các nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương; gắn với nâng cao chất lượng sống đô thị; coi trọng việc bảo vệ môi trường, sử dụng hiệu quả đất đai, tài nguyên thiên nhiên và ứng phó với biến đổi khí hậu.
Triển khai thực hiện
Các nhóm giải pháp gắn với việc triển khai thực hiện Chiến lược phát triển đô thị gồm:
1. Đổi mới tư duy, thống nhất nhận thức; tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng; hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước; phát huy sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị – xã hội, doanh nghiệp, cộng đồng và dân cư.
2. Tiếp tục đổi mới, hoàn thiện thể chế về phân loại, phân cấp quản lý đô thị và các chính sách phát triển đô thị, sửa đổi Luật Quy hoạch và Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn, các chương trình mục tiêu phát triển đô thị bền vững và chương trình mục tiêu xây dựng nông thôn mới.
3. Xây dựng và hoàn thiện mô hình chính quyền đô thị; nâng cao năng lực, hiệu quả quản lý đô thị theo Nghị quyết số 60-NQ/TW ngày 12/4/2025 của Hội nghị lần thứ 11 BCH Trung ương Đảng khóa XIII.
4. Cải cách tài chính đô thị; có chính sách huy động các nguồn lực vào mục đích cải tạo và phát triển đô thị.
5. Mở rộng các hoạt động nghiên cứu khoa học, hợp tác và chủ động tích cực hội nhập quốc tế, đảm bảo an ninh quốc phòng và trật tự, an toàn xã hội.
Kết luận
Đô thị Việt Nam thời kỳ 2021 – 2030, tầm nhìn đến năm 2050 sẽ hướng tới một Chiến lược phát triển “Hiệu quả – Bao trùm – Bền vững” nhằm tiếp nối hai Chiến lược phát triển đô thị sau 40 năm đổi mới, cụ thể hóa mục tiêu Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội: “Đến năm 2030 nước ta là nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại và thu nhập trung bình cao” và “Đến năm 2045 nước ta trở thành nước phát triển thu nhập cao”. Có thể nói đây là một chiến lược đầy khát vọng. Tuy nhiên, nếu không vượt được qua thách thức này thì đô thị hóa và phát triển đô thị Việt Nam mãi mãi vẫn bị “tụt hậu”.
PGS.TS.KTS Trần Trọng Hanh
