1. Mô hình quy hoạch và sự thành công của TP Thượng Hải, Trung Quốc
Thượng Hải là một trong 4 thành phố trực thuộc Trung ương Trung Quốc, có hải cảng sầm uất nhất thế giới. Ban đầu nơi đây chỉ là một làng chài nhỏ ven sông Hoàng Phố thuộc huyện Tùng Giang, người dân sống chủ yếu bằng nghề đánh cá và làm muối. Sau hai cuộc chiến tranh nha phiến (1839 -1842 và 1856 -1860), Thượng Hải bị buộc phải mở cửa cho thương mại quốc tế.
Các cường quốc phương Tây đã thiết lập các tô giới riêng tại đây, biến Thượng Hải thành một trung tâm thương mại và tài chính quan trọng của châu Á. Sự phát triển kinh tế và văn hóa sôi động đã mang lại cho Thượng Hải biệt danh “Paris phương Đông” hay “Nữ hoàng phương Đông”.
Khu vực Phố Đông từ những bãi sình lầy đã mọc lên hàng loạt tòa nhà chọc trời, trở thành một trung tâm tài chính và kinh tế lớn thứ 3 thế giới, chỉ xếp sau TP New York và Luân Đôn, và là trung tâm thương mại lớn nhất Viễn Đông cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI. Nhờ sự cải cách, mở cửa theo mô hình kinh tế thị trường từ năm 1992, Thượng Hải đã có những bước bứt phá ngoạn mục về phát triển kinh tế và nhanh chóng vượt qua Thẩm Quyến và Quảng Châu để trở thành đầu tàu kinh tế Trung Quốc.
Về kinh tế, Thượng Hải có độ mở cao nhất, gánh vác trách nhiệm tiên phong mở đường, đi đầu trong cải cách mở cửa. Năm 2024, GRDP của Thượng Hải đạt 741 tỷ USD; GDP bình quân đầu người khoảng 30.486 USD; xuất nhập khẩu khoảng 593 tỷ USD; có thêm gần 6.000 doanh nghiệp FDI thành lập mới với số vốn FDI khoảng 17,6 tỷ USD. Khu thí điểm mậu dịch tự do (FTZ) Thượng Hải là nơi thử nghiệm thành công các chính sách mới liên quan tới tự do hóa thương mại, thu hút đầu tư nước ngoài, hiện đại hóa hệ thống tài chính và chuyển vai trò của Chính phủ từ cấp phép sang giám sát1.
Sàn Giao dịch Chứng khoán Thượng Hải (SSE) là một trong những sàn giao dịch chứng khoán lớn nhất thế giới. SSE đóng vai trò quan trọng trong việc huy động vốn cho nền kinh tế và là một trung tâm tài chính lớn của châu Á và toàn cầu. Thượng Hải tập trung nhiều ngân hàng lớn, các tổ chức tài chính quốc tế, cung cấp đa dạng các dịch vụ tài chính, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động kinh doanh và đầu tư.
Về thu hút đầu tư, Thượng Hải liên tục nỗ lực rút ngắn thời gian và đơn giản hóa quy trình đăng ký kinh doanh cho các dự án vốn đầu tư nước ngoài. Tại khu thí điểm Thương mại Tự do Thượng Hải (SHFTZ) được thành lập từ tháng 9/2013, là FTZ đầu tiên của Trung Quốc, đóng vai trò là nơi thử nghiệm các chính sách mở cửa mới, bao gồm tự do hóa thương mại, tài chính và thu hút đầu tư nước ngoài.
Các nhà đầu tư được phép đầu tư vào hầu hết các lĩnh vực mà không cần cấp phép (trừ các lĩnh vực cấm và hạn chế), giúp giảm rào cản gia nhập thị trường. Tại khu thương mại tự do Lingang, là phần mở rộng của SHFTZ, thời gian hoàn tất đăng ký kinh doanh đã được cam kết chỉ còn 2 giờ, thay vì 2 ngày như trước đây, các nhà đầu tư nước ngoài có thể tự do chuyển tiền liên quan đến đầu tư vào hoặc ra khỏi Trung Quốc mà không bị chậm trễ, miễn là tiền đó có thật và tuân thủ quy định.
Có thể nói, chính quyền Thượng Hải đã minh chứng cho sự hỗ trợ mạnh mẽ cho các dự án lớn. Ở lĩnh vực công nghệ và điện tử có sự hiện diện của những tên tuổi lớn như Apple, Tesla, Qualcom, Intel, Samsung, Sony, Siemens, Rohm.
Ở lĩnh vực tài chính, BNP Paribas đã thành lập công ty chứng khoán 100% vốn nước ngoài, thể hiện cam kết lâu dài với thị trường tài chính Trung Quốc hay Hannover Re, công ty bảo hiểm quốc tế, đã khai trương trung tâm đăng ký và giao dịch. Các ngân hàng lớn như HSBC, Standard Chartered, Citigroup, JPMorgan Chase đều có văn phòng đại diện tại đây, cung cấp các dịch vụ tài chính đa dạng.
Các công ty kiểm toán và tư vấn hàng đầu thế giới như KPMG, Deloitte, PwC, EY (Big 4) cũng có mặt để hỗ trợ các nhà đầu tư và doanh nghiệp. Ở lĩnh vực ô tô, Volkswagen Group, General Motors (GM), Porsche (Trung Quốc) Motors Ltd là một trong những nhà sản xuất ô tô hàng đầu hiện diện. Trong lĩnh vực y tế, Roche Pharmaceuticals và Johnson & Johnson Medical Shanghai Co Ltd chọn Thượng Hải làm trung tâm hoạt động.
Về bán lẻ, Fast Retailing Trading Co Ltd (công ty mẹ của Uniqlo) được ghi nhận là công ty nước ngoài tạo ra nhiều việc làm nhất tại Thượng Hải. Nestlé, Unilever, P&G, KFC, Pizza Hut đều có cơ sở sản xuất và phân phối lớn để phục vụ thị trường Trung Quốc.
Về quy hoạch và phát triển đô thị, Thượng Hải là một trong những siêu đô thị phát triển nhanh nhất thế giới. Công tác quy hoạch của họ phản ánh một cách tiếp cận mạnh mẽ, định hướng bởi mục tiêu phát triển kinh tế và quản lý tập trung. Quy hoạch của Thượng Hải luôn gắn chặt với các mục tiêu phát triển kinh tế vĩ mô của quốc gia.
Các khu vực phát triển mới như Phố Đông là một ví dụ điển hình về quy hoạch định hướng phát triển khu vực tài chính, thương mại và công nghệ cao, thu hút đầu tư quốc tế. Quy trình phê duyệt và thực thi quy hoạch tại Thượng Hải có sự tập trung quyền lực cao từ Trung ương.
Các cơ quan quản lý đô thị có thẩm quyền trong việc ra quyết định, phối hợp tốt giúp đẩy nhanh tiến độ phát triển các dự án quy mô lớn, đảm bảo tính đồng bộ của quy hoạch. Việc giải phóng mặt bằng, Trung Quốc đã áp dụng các chính sách bồi thường và tái định cư đột phá để giải quyết vấn đề này trong vài năm. Mặc dù đôi khi gây tranh cãi, nhưng nhìn chung, các chính sách này tương đối công bằng và hiệu quả.
Năm 1997 Thượng Hải thông qua đồ án quy hoạch chung (SHE.2035) với nhiều điểm mới so với đồ án trước đó, bao gồm:
(1) Mô hình đô thị “15 phút” với cấu trúc không gian “Một lõi – Hai trục – Bốn cánh – Đa cực”.
(2) Tổ chức 16 đô thị phụ cận và 4 tiểu khu vực (sub-centers), hình thành 4 điểm phụ trợ mới kết nối kinh tế – văn hóa – du lịch.
(3) Tạo hạ tầng giao thông xanh và kết nối vùng, tiếp cận đường sắt trong 15 phút. Đẩy mạnh giải pháp “blue green grey” trong chống ngập và quản lý thoát nước, đặc biệt là các không gian “square stormwater storage” để kết hợp tiện ích cộng đồng và phòng chống mưa lũ.
(4) Phát triển đô thị xanh và bền vững.
(5) Mô hình Nông nghiệp đô thị. Theo mô hình “12 + X + 1”.
Để thực thi, Thượng Hải đã dành nhiều nguồn lực khổng lồ vào hạ tầng, bao gồm hệ thống tàu điện ngầm, cầu, đường hầm, sân bay quốc tế, cảng biển, đóng vai trò cửa ngõ giao thương quan trọng, giúp các doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận thị trường toàn cầu. Hạ tầng được xây dựng trước.
Tính linh hoạt được thể hiện ở chỗ các kế hoạch chi tiết có thể được điều chỉnh để đáp ứng nhu cầu đầu tư nhanh chóng, đặc biệt là trong các khu vực kinh tế trọng điểm. Để thực hiện quy hoạch này, hàng trăm nghìn hộ dân ở Phố Đông đã được di dời đến các khu tái định cư mới.
Tuy có nhiều điểm sáng nhưng tại Thượng Hải vẫn còn những hạn chế và một số rào cản nhất định. Chi phí thuê văn phòng, giá mua bất động sản, nhân công, chi phí sinh hoạt ở Thượng Hải cao, làm tăng chi phí hoạt động cho các doanh nghiệp. Một số lĩnh vực vẫn bị hạn chế hoặc cấm đối với đầu tư nước ngoài, đặc biệt là trong các ngành chiến lược hoặc nhạy cảm.
Dù có chính sách “dòng tiền tự do” tại các FTZ, việc chuyển lợi nhuận lớn ra nước ngoài đôi khi vẫn mất thời gian. Kiểm soát vốn vẫn là một đặc điểm nổi bật của hệ thống tài chính Trung Quốc. Chính sách tường lửa “Great Firewall” của Trung Quốc kiểm soát chặt chẽ việc truy cập Internet, làm hạn chế khả năng tiếp cận toàn cầu, hoạt động truyền thông, nghiên cứu thị trường và sự hợp tác quốc tế của các doanh nghiệp. Tiếng Anh hiếm khi được sử dụng mà chủ yếu là tiếng Trung.
2. Bối cảnh và định hướng phát triển của TP.HCM mới sau sáp nhập
TP.HCM từ trước đến nay luôn giữ vai trò là đầu tàu kinh tế, trung tâm đổi mới sáng tạo và hội nhập quốc tế. Là một trong những trung tâm tài chính, khoa học công nghệ, văn hóa – xã hội lớn nhất nước. Từ năm 1986÷2000, giai đoạn đổi mới và mở cửa, Thành phố tiên phong trong việc chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường định hướng XHCN.
Các chính sách khuyến khích kinh tế tư nhân, thu hút FDI bắt đầu được triển khai, nhanh chóng khôi phục và phát triển thương mại, dịch vụ. Luật Đầu tư nước ngoài năm 1987 đã mở đường cho làn sóng FDI vào Thành phố. Thời kỳ hội nhập (2000÷2010), Khu Công nghệ cao (SHTP) ra đời là một bước ngoặt quan trọng, thu hút các dự án tỷ đô từ Intel, Samsung, Nidec. Nhiều khu đô thị mới như Phú Mỹ Hưng, An Phú – An Khánh hình thành cùng với sự xuất hiện của các tòa nhà cao tầng hiện đại.
Ngành tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, viễn thông và du lịch có sự tăng trưởng vượt bậc, khẳng định vị thế trung tâm dịch vụ của Thành phố. Giai đoạn tăng tốc (từ 2010 đến nay), Thành phố đặt mục tiêu chuyển đổi từ tăng trưởng dựa vào số lượng sang chất lượng, tập trung vào KHCN, đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững.
Kinh tế số và kinh tế xanh trở thành trọng tâm, Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển cho phép Thành phố có những quyền hạn đặc biệt để huy động nguồn lực, thí điểm các chính sách mới, từ đó bứt phá mạnh mẽ hơn.
Trong khi đó, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu (BR-VT) nổi bật vai trò là cửa ngõ, kinh tế biển, trung tâm dầu khí Quốc gia và thủ phủ của du lịch. Tỉnh có hệ thống cảng biển Cái Mép – Thị Vải là một trong 19 cụm cảng nước sâu quan trọng của thế giới, giúp BR-VT trở thành một trung tâm logistics, trung chuyển hàng hóa quốc tế; có trung tâm công nghiệp dầu khí lớn nhất cả nước với nhiều cơ sở khai thác, chế biến dầu khí và khí tự nhiên. Tỉnh có nhiều thuận lợi để phát triển đa dạng các loại hình du lịch như du lịch. Năm 2024, tỉnh BR – VT thu ngân sách đạt hơn 98.187 tỷ đồng, xếp thứ 4 cả nước2.
Tỉnh Bình Dương là thủ phủ công nghiệp hàng đầu Việt Nam, có số lượng khu công nghiệp lớn và tỷ lệ lấp đầy cao với trên 93% với 28 khu công nghiệp đang hoạt động, thu hút FDI. Bình Dương nổi bật với việc cải thiện mạnh mẽ chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) và kết quả đổi mới sáng tạo, nền tảng để thu hút các hoạt động nghiên cứu, phát triển và ứng dụng công nghệ cao.
Thành phố mới Bình Dương đóng vai trò hạt nhân trong chiến lược phát triển đô thị thông minh và đổi mới sáng tạo của tỉnh, giúp Bình Dương trở thành thành viên của Hiệp hội Đô thị Khoa học thế giới (WTA) và nhiều lần được Diễn đàn Cộng đồng thông minh thế giới (ICF) vinh danh trong danh sách Smart 21. Năm 2024, Tỉnh Bình Dương thu ngân sách đạt hơn 71.000 tỷ đồng, xếp thứ 5 cả nước3.
Theo quy hoạch giai đoạn 2021 – 2030, tầm nhìn đến 2050, TP.HCM đặt khát vọng trở thành trung tâm tài chính – kinh tế quốc tế, nơi khởi nguồn của đổi mới sáng tạo, công nghệ cao và chuyển đổi số, hướng đến mô hình đa trung tâm, kết nối bằng vành đai 3, 4 và trục xuyên tâm dọc theo sông Sài Gòn – không gian mở ra biển.
Bình Dương xây dựng chiến lược dựa trên công nghiệp công nghệ cao và đô thị thông minh với mục tiêu trở thành thành phố thông minh hàng đầu khu vực Đông Nam Bộ, trọng tâm là các đô thị lõi như Dĩ An, Thuận An, Thủ Dầu Một, tận dụng triệt để quỹ đất công nghiệp rộng lớn, tốc độ đô thị hóa nhanh, trở thành vệ tinh công nghiệp thông minh. BR – VT lựa chọn một con đường phát triển mạnh logistics, kinh tế biển và du lịch, với trọng tâm là cụm cảng nước sâu Cái Mép – Thị Vải, đẩy mạnh năng lượng tái tạo, công nghiệp xanh ven biển và định hướng phát triển theo không gian mở dọc theo bờ biển, hướng về Đồng bằng sông Cửu Long và Đông Nam bộ.
Đồ án quy hoạch chung (QHC) TP.HCM đến năm 2040, tầm nhìn đến năm 2060 xác định mục tiêu là thành phố toàn cầu, là trung tâm kinh tế, tài chính, dịch vụ của châu Á, có vai trò là cực tăng trưởng, động lực thúc đẩy phát triển cùng phía Nam và cả nước. Mô hình đô thị là thành phố đa tâm và đa dạng không gian sinh thái.
Hội tụ nguồn lực phát triển đô thị bởi sông Sài Gòn và 9 trục xuyên tâm; lan tỏa cơ hội kinh tế theo 3 vành đai và hành lang kinh tế biển. Thành phố được tổ chức theo 6 phân vùng đô thị, với các trung tâm chính ở khu vực trung tâm (vùng Sài Gòn, Chợ Lớn), Trường Thọ – Rạch Chiếc, Phú Mỹ Hưng (mở rộng), Tân Kiên, khu vực Tây Bắc Hóc Môn – Tây Nam Củ Chi.
Đồ án QHC TP Vũng Tàu đến năm 2030 phát triển theo mô hình tuyến dọc hướng Đông Bắc – Tây Nam và 2 trung tâm tại Gò Găng và Long Sơn, với các chức năng chính gồm: Công nghiệp – Đô thị – Du lịch. Hệ thống mặt nước, hồ cảnh quan điều hòa, các lưu vực sông, hệ sinh thái rừng ngập mặn và cảnh quan núi là bộ khung tự nhiên của đô thị. Không gian TP Vũng Tàu được chia thành 07 khu vực, trong đó khu vực đảo Long Sơn là trung tâm công nghiệp dầu khí quốc gia.
Đồ án QHC TP Thuận An, tỉnh Bình Dương đến năm 2040 hướng đến đô thị dịch vụ – công nghiệp quy mô lớn ở phía Nam, là đầu mối giao thông quan trọng của tỉnh. Đồ án QHC TP Bến Cát đến năm 2030 kết nối không gian đô thị với đô thị mới Phú Tân và các quận, huyện khác trong thành phố mới Bình Dương, lấy sông Thị Tính làm trục cảnh quan chính của đô thị.
Đồ án QHC ĐT Thủ Dầu Một đến năm 2045 với mục tiêu chuyển dần từ đô thị công nghiệp sang đô thị dịch vụ và công nghiệp công nghệ cao; xác định là trung tâm kinh tế, văn hóa và dịch vụ của khu vực Đông Nam Bộ, phát triển đô thị gắn với công nghiệp công nghệ cao, dịch vụ chất lượng cao.
Sau khi sáp nhập với tỉnh Bình Dương và BR – VT, TP.HCM mới có diện tích tăng 323%, dân số tăng 147%, GRDP tăng 153%, thu hút đầu tư tăng 1,73 lần, tạo ra một trung tâm kinh tế – đô thị có sức cạnh tranh mạnh mẽ. Thành phố mới có khoảng 330 km bờ biển, tiếp giáp thềm lục địa rộng khoảng 100.000 km², nơi giàu tài nguyên khoáng sản và dầu khí. Siêu đô thị TP.HCM mới là một “cơ thể” mới hợp nhất từ ba phần cơ bản gồm: trung tâm tài chính dịch vụ, thủ phủ công nghiệp và cửa ngõ logistics, du lịch.
Tuy nhiên, việc hợp nhất này không nên là phép cộng đơn thuần về mặt địa lý mà phải tạo ra giá trị bứt phá về quy mô, vị thế và năng lực cạnh tranh. Các đồ án quy hoạch của từng địa phương mặc dù dựa trên quy hoạch vùng Đông Nam Bộ để định hướng chiến lược, hình thành khung phát triển chính nhưng đâu đó vẫn tư duy, cách tiếp cận “đóng khuôn” giới hạn trong ranh hành chính nên đề xuất hướng đến có lợi cho riêng mình, đâu đó vẫn mang tính cục bộ. Một số nội dung trong phương án quy hoạch khi ghép lại cho thấy có phần trùng lặp, nguy cơ cạnh tranh nhau, nếu thực hiện theo sẽ bị dàn trải, chưa phát huy tối đa những điểm vượt trội, chưa làm nổi bật các trụ cột, các động lực tăng trưởng.
3. Giải pháp phát triển của TP.HCM mới theo mô hình Thượng Hải
3.1. So sánh TP.HCM mới với TP Thượng Hải
Thượng Hải được tổ chức theo mô hình “đa cực, đa trung tâm”. Ngoài trung tâm hiện hữu: khu Phố Tây với Bund4, phố Nam Kinh, Thượng Hải phát triển mạnh khu Phố Đông thành trung tâm tài chính – thương mại hiện đại. Bên cạnh đó là các trung tâm phụ: Hồng Kiều (Hongqiao) phía Tây là trung tâm giao thông & thương mại, Phố Nam (Xujiahui) phía Nam về tài chính bán lẻ, Phố Đông Nam (Zhangjiang) là trung tâm công nghệ cao, cùng nhiều đô thị vệ tinh ngoại vi.
TP.HCM mới cũng định hướng tương tự: hình thành đa trung tâm kết nối bằng giao thông hiện đại. Trung tâm hiện hữu 930 ha tiếp tục vai trò khu lõi cũ, bên kia sông Sài Gòn khu đô thị mới Thủ Thiêm sẽ như Lục Gia Thủy (Lujiazui), khu lõi tài chính mới. Phía Đông có thành phố sáng tạo tương tác cao với ba trụ cột: trung tâm tài chính – khu công nghệ cao, giáo dục đại học, tương đồng phần nào với khu công nghệ Zhangjiang. Ở phía Nam có khu đô thị Phú Mỹ Hưng, khu đô thị Cảng Hiệp Phước hỗ trợ chức năng cảng như khu vực quanh sông Dương Phố.
Sau nhiều năm quyết tâm thực hiện theo quy hoạch, Thượng Hải sở hữu hơn 800 km metro, 3 sân bay, cảng biển Dương Sơn (Yangshan), mạng lưới đường cao tốc và vành đai nhiều tầng kết nối toàn vùng Dương Tử. TP.HCM đang tăng tốc phát triển hạ tầng: dự kiến đến 2035 sẽ có 200 km metro gồm 6 tuyến chính và 3 tuyến monorail, sẽ sớm có 4 tuyến vành đai và 8 hướng cao tốc tương tự đường vành đai ngoài dài 99 km của Thượng Hải. Đặc biệt, cảng Cái Mép – Thị Vải trở thành cụm cảng biển quốc tế của Thành phố, cho phép cạnh tranh với cảng Yangshan về trung chuyển hàng hóa. Cảng Cát Lái sẽ được nâng cấp thành cảng thông minh phục vụ nội địa và vùng Mekong. Sân bay Long Thành được quy hoạch chủ yếu phục vụ cho vùng, TP.HCM sẽ có vai trò tương tự sân bay Phố Đông – cửa ngõ toàn cầu, còn Tân Sơn Nhất sẽ như Hồng Kiều – di chuyển nội địa và lân cận. Ngoài ra, TP.HCM tận dụng mạng lưới sông Sài Gòn như sông Hoàng Phố để làm trục cảnh quan du lịch, vận hành buýt sông, làm điểm nhấn đô thị.
Thượng Hải được mệnh danh là “Phố Wall của Phương Đông” nhờ khu tài chính Lujiazui, chỉ sau hơn hai thập kỷ đã vươn thành trung tâm tài chính hàng đầu. TP.HCM đang thành lập trung tâm tài chính quốc tế tại Thủ Thiêm. Khác với Phố Đông (Pudong) được quy hoạch thành Khu kinh tế đặc biệt (SEZ) với cơ chế ưu đãi vượt trội, Thủ Thiêm hiện không có quy chế đặc khu và chưa thu hút được các định chế tài chính lớn, tốc độ phát triển cũng chậm hơn. Nếu có cơ chế phù hợp, Thủ Thiêm có thể cất cánh trong 5-10 năm tới, hỗ trợ cạnh tranh ở một số mảng tài chính ngách như fintech, startup công nghệ… Ngoài ra, Trung tâm Cách mạng CN lần thứ 4 (C4IR) mới thành lập kỳ vọng sẽ kết nối và thúc đẩy nghiên cứu AI, bán dẫn, công nghệ số như Thượng Hải với hệ sinh thái đổi mới tại Thành phố khoa học Phố Đông Nam (Zhangjiang Science City) và nhiều vườn ươm khởi nghiệp khác.
Về quản trị, Thượng Hải được ưu tiên nguồn lực và trao quyền tự chủ cao để thí điểm cải cách. Nhờ đó, chính quyền Thượng Hải triển khai dự án rất quyết liệt, giải phóng mặt bằng thần tốc. Pudong di dời hàng trăm ngàn dân trong vài năm, huy động vốn khổng lồ để xây hạ tầng. TP.HCM cũng là thành phố trực thuộc Trung ương nhưng tỷ lệ ngân sách giữ lại còn thấp, kỳ vọng sau sáp nhập sẽ cộng dồn ngân sách của 3 địa phương để tái đầu tư.
Ngoài ra, TP.HCM tiếp tục kiến nghị cho thực hiện tiếp Nghị quyết số 98/2023/QH15 của Quốc hội, thí điểm khu thương mại tự do (FTZ) tại cảng Cát Lái – Thủ Thiêm để thu hút dòng vốn thương mại hoặc ủy quyền cấp phép dự án.
3.2. Thời cơ và thách thức của TP.HCM mới sau sáp nhập
Theo Nghị quyết số 202/2025/QH15 của Quốc hội, TP.HCM được sáp nhập với tỉnh Bình Dương và BR-VT. TP.HCM sẽ có những thời cơ và đối diện với các thách thức sau.
Thời cơ
– Mở rộng không gian phát triển: Việc sáp nhập đã giúp mở rộng đáng kể không gian địa lý, cung cấp quỹ đất dồi dào, tạo điều kiện giãn dân, phát triển đô thị vệ tinh và xây dựng các khu mới. TP.HCM mới tự tin cạnh tranh với các “mega city” ở châu Á, hấp dẫn các tập đoàn đa quốc gia dịch chuyển chuỗi cung ứng, nhất là trong giai đoạn Việt Nam đang hưởng lợi từ các hiệp định thương mại. Vị thế của TP.HCM mới được kỳ vọng vượt ra khỏi ranh giới quốc gia trở thành cửa ngõ giao thương quốc tế của toàn bộ vùng Nam MeKong ra Thái Bình Dương nhờ hệ thống cảng biển và sân bay quốc tế; là đầu mối liên kế Đông Nam Á, tăng vai trò trong ASEAN+; có lợi thế về quỹ đất, dân số và dư địa so với Bangkok, Kuala Lumpur; có thể trở thành đối trọng của Thượng Hải ở Đông Nam Á.
– Bổ sung các trụ cột, động lực còn thiếu: TP.HCM là trung tâm kinh tế dịch vụ hàng đầu cả nước, Bình Dương là điểm sáng công nghiệp và thu hút đầu tư, BR – VT là logistics, dầu khí và du lịch biển đảo. Liên kết cảng biển giữa TP.HCM và BR – VT được kỳ vọng sẽ hoạt động hiệu quả hơn, đồng thời mở ra khả năng tích hợp cảng của Bình Dương vào chuỗi logistics khu vực, tăng cường khả năng vận chuyển hàng hóa, phát triển kinh tế biển. Việc này giúp kết nối liên thông giữa các trung tâm sản xuất với các trung tâm tiêu thụ, tạo động lực phát triển kinh tế.
– Khơi thông nguồn lực: Nhờ khai thác thêm quỹ đất phát triển, TP.HCM mới thuận lợi trong việc tái cấu trúc không gian đô thị, giãn dân nội thành, phát triển đa cực. Với quy mô kinh tế 45% GDP cả nước, Thành phố dễ dàng tích hợp nguồn thu từ cảng biển, khu công nghiệp, sân bay, các trung tâm dịch vụ để có dòng tiền lưu động dồi dào, đồng thời có thể thuyết phục Trung ương trao cho cơ chế tài chính vượt trội để phát triển siêu đô thị, duy trì vị thế dẫn đầu theo Nghị quyết 31-NQ/TW của Trung ương. Lực lượng lao động dồi dào có trình độ tay nghề kỹ thuật cao, chuyên môn sâu, làm chủ khoa học công nghệ sẽ tạo điều kiện tăng năng suất lao động.
– Tất yếu định hình lại phát triển xanh, chuyển đổi số, quản trị thông minh. Sau sáp nhập, TP.HCM mới có rừng ngập mặn Cần Giờ liên thông với bờ biển Vũng Tàu, hệ sinh thái sông Sài Gòn và sông Đồng Nai tạo hành lang sinh thái liên vùng. Có thể xem xét áp dụng mô hình thành phố bọt biển (sponge city) như Thượng Hải để quản lý mưa, chống ngập và phát triển năng lượng tái tạo ngoài khơi. Ngoài ra, với khối lượng công việc khổng lồ, tất yếu phải xây dựng “chính quyền số” mới giải quyết hết các yêu cầu của xã hội.
Thách thức
– Đầu tư hạ tầng không theo kịp với yêu cầu phát triển. Ba địa phương trước sáp nhập đã có các Quy hoạch tỉnh được duyệt, đi cùng với đó là danh mục các dự án đầu tư sẽ thực hiện, nếu đầu tư dàn trải sẽ dẫn đến hạ tầng không theo kịp. Với diện tích và dân số tăng, các dự án sẽ yêu cầu quy mô giải phóng mặt bằng lớn hơn rất nhiều, sẽ làm tăng áp lực về nguồn vốn bồi thường, tái định cư, nhà ở xã hội và cơ sở hạ tầng.
– Gây áp lực lớn lên môi trường tự nhiên, xã hội. Với nhu cầu lương thực thực phẩm, nhà ở, việc làm, vui chơi giải trí cho siêu đô thị tương lai đạt đến 20 triệu dân, TP.HCM có nguy cơ kẹt xe trầm trọng hơn, ô nhiễm môi trường, nguồn nước từ các khu công nghiệp, gia tăng chất thải rắn nguy hại, xâm nhập mặn và nước biển dâng, tác động suy giảm hệ sinh thái tự nhiên khi đô thị hóa, nguy cơ gây mất an ninh trật tự và phân cực xã hội.
– Nguy cơ trì trệ các thủ tục hành chính. Việc sáp nhập đơn vị hành chính đòi hỏi tái cấu trúc, sắp xếp lại bộ máy quản lý từ cấp Thành phố xuống các cấp xã. Điều này có thể gây ra xáo trộn ban đầu và đòi hỏi thời gian để ổn định, vận hành trơn tru. Nếu năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức yếu kém sẽ cản trở sự phát triển.
3.3. Một số giải pháp chiến lược cho quy hoạch và phát triển TP.HCM
Kế thừa kinh nghiệm phát triển của Thượng Hải trong khoảng 20 năm gần đây, để TP.HCM mới bứt phá ngoạn mục thời gian sắp tới, cần phải:
– Rà soát, đánh giá lại các quy hoạch hiện có, các dự án đang triển khai để xác lập lại các trụ cột chính, nổi trội và các dự án ưu tiên tập trung nguồn lực quyết tâm thực hiện. Theo đó, TP.HCM mới cần một bản quy hoạch tích hợp sớm (chỉ điều chỉnh cục bộ để đỡ mất thời gian), đủ tầm chiến lược để dẫn dắt phát triển, hạn chế cạnh tranh nội vùng, chồng chéo đầu tư, lãng phí nguồn lực xã hội, không làm gián đoạn. Có thể nắn chỉnh cục bộ hoặc bổ sung một số đoạn tuyến kết nối đường sắt, đường cao tốc chỗ chưa liền mạch nhằm tăng cường kết nối liên thông giữa các trung tâm sản xuất với trung tâm tiêu thụ.
– Tiếp tục đẩy mạnh, kiên định với mục tiêu giải ngân đầu tư công, nhất là các công trình hạ tầng đô thị, nhất là đường sắt đô thị theo mô hình TOD, công trình phúc lợi xã hội song song với công tác điều chỉnh quy hoạch (vừa chạy vừa xếp hàng). Khai thác tối đa các cơ chế chính sách đặc thù, phân cấp, ủy quyền của Trung ương cho Thành phố để giải quyết ngay các vướng mắc, khó khăn nảy sinh.
– Tạo điều kiện khuyến khích khu vực tư nhân tham gia đầu tư cơ sở hạ tầng bên cạnh các tập đoàn kinh tế nhà nước chủ đạo. Sớm hình thành các Quỹ phát triển đô thị, Quỹ hỗ trợ khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo; Quỹ tài sản quốc gia để cung ứng tài chính cho dự án lớn. Khuyến khích mua bán ý tưởng, thương mại hóa các sáng chế, phát minh thông qua các sàn giao dịch. Ưu đãi về thuế (thu nhập cá nhân, thu nhập doanh nghiệp, cho phép khấu hao nhanh, thuế nhập khẩu…), đất đai (giảm tiền thuê đất, chuyển đổi mục đích, giao đất sạch đã có hạ tầng sớm, kéo dài thời hạn thuê đất…), hạ tầng (ưu tiên bố trí gần metro…) đối với các ngành, lĩnh vực đổi mới, sáng tạo, lĩnh vực ưu tiên, kỳ vọng tạo ra giá trị gia tăng cao hoặc cho các định chế tài chính quốc tế; xem xét cho phép sử dụng đa dạng đồng tiền thanh toán (USD, EUR, CNY…) hoặc thí điểm thanh toán xuyên biên giới bằng VNĐ trong trung tâm tài chính.
– Xây dựng và kiến nghị Trung ương nghiên cứu ban hành Luật phát triển đô thị đặc thù như Hà Nội có Luật Thủ đô, cho phép TP.HCM tiếp tục được phân cấp, phân quyền mạnh mẽ hơn, được áp dụng các cơ chế chính sách đặc thù vượt trội, trao quyền hơn Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội, Nghị quyết 188/2025/QH15 của Quốc hội, tăng tỷ lệ điều tiết ngân sách giữ lại 40-50% để tái đầu tư, tự chủ trong phân bổ đất đai, phát hành trái phiếu đô thị, hợp tác công tư PPP hoặc áp dụng cơ chế thử nghiệm (sand box) pháp lý để thí điểm trước khi nhân rộng.
– Cải cách mạnh mẽ – giảm hoặc bỏ bớt thủ tục hành chính không cần thiết như việc cấp phép xây dựng trong thời gian gần đây, tăng cường số hóa để có thể giải quyết hồ sơ qua mạng theo mô hình chính quyền “số” nhằm nâng cao hiệu quả quản trị. Có thể xây dựng “Negative list” như Thượng Hải để quản lý những ngành, lĩnh vực cần hạn chế, các ngành còn lại được tự do để thu hút FDI theo tinh thần “làm những việc không cấm thay vì chỉ được làm những gì cho phép”.
– Thu hút và đãi ngộ xứng đáng nguồn nhân lực chất lượng cao, tạo điều kiện cho chuyên gia quốc tế, lao động nước ngoài làm việc và định cư lâu dài như tạo môi trường làm việc thích hợp và đãi ngộ nhân tài đến làm việc trong lĩnh vực tài chính, công nghệ, quy hoạch, sáng tạo.
TP.HCM mới sau sáp nhập với Bình Dương và BR – VT không chỉ mở rộng về không gian mà còn sở hữu tiềm lực kinh tế, vị trí địa chiến lược và hệ sinh thái đủ mạnh để trở thành một “siêu đô thị vùng” ngang tầm Thượng Hải. Tuy nhiên, để hiện thực hóa khát vọng đó, TP.HCM mới cần đột phá trên 5 trụ cột (Mô hình “siêu” đô thị, Cơ chế đặc thù, Hạ tầng kết nối đồng bộ, Đa dạng nguồn lực, Phát triển xanh – bền vững) và 3 đòn bẩy (Trung tâm Tài chính quốc tế, thu hút FDI chất lượng cao, Đổi mới mô hình quản trị thông minh và chuyển đổi số). TP.HCM mới đang đứng trước vận hội rất lớn với rất nhiều việc phải làm nhưng thời gian không chờ đợi, nếu không nhanh chóng tận dụng thời cơ, chớp lấy cơ hội thì việc sáp nhập cũng chỉ là phép cộng đơn thuần chứ không tạo ra phép nhân chiến lược5.
ThS.KTS Ngô Anh Vũ – Viện trưởng Viện Quy hoạch Xây dựng TP.HCM
