Cho đến thời điểm này, dù những phương án đã được định hình, nhưng một câu hỏi đặt ra là, có nên giữ lại hay xóa bỏ mô hình thành phố, thị xã thuộc tỉnh(?) vẫn là một vấn đề phức tạp, có nhiều tranh cãi và chưa có giải pháp duy nhất.
Thực tế quá trình phát triển của các đô thị ở Việt Nam cho thấy, nhiều thành phố, thị xã thuộc tỉnh có vai trò là trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội của một vùng hoặc tiểu vùng trong tỉnh, hình thành từ lịch sử phát triển lâu dài. Chẳng hạn, một số thành phố lâu đời, có bề dày văn hóa, lịch sử như Đà Lạt (132 năm), Nam Định (104 năm), Thái Nguyên (63 năm), Việt Trì (63 năm), Vinh (62 năm), Mỹ Tho (58 năm)…
Giả sử, nếu giữ lại thành phố, thị xã thuộc tỉnh, mô hình này cho phép phân cấp quản lý rõ ràng, thành phố/thị xã sẽ chịu trách nhiệm trực tiếp về các vấn đề đô thị, trong khi tỉnh tập trung vào quy hoạch tổng thể và các vấn đề liên vùng. Việc có cấp chính quyền gần gũi giúp người dân dễ dàng tiếp cận các dịch vụ hành chính công. Đặc biệt, duy trì danh xưng thành phố, thị xã sẽ giúp địa phương có động lực và cơ chế để đầu tư, phát triển hạ tầng, dịch vụ đô thị.
Tuy nhiên, sự tồn tại của chính quyền cấp thành phố/thị xã và chính quyền cấp tỉnh có thể dẫn đến chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ, gây lãng phí nguồn lực và bộ máy hành chính cồng kềnh. Bởi mục đích của việc triển khai chính quyền hai cấp là nhằm xóa bỏ cấp trung gian, tinh gọn bộ máy, giảm biên chế, tiết kiệm ngân sách nhà nước. Thêm vào đó, khi thành phố, thị xã có chính quyền riêng, có thể xảy ra tình trạng “cát cứ”, không nhìn nhận được bức tranh tổng thể của cả tỉnh, gây khó khăn cho việc quy hoạch và phát triển chung.
Câu hỏi đặt ra là, vậy chính quyền hai cấp có nhất thiết phải xoá tên các thành phố thuộc tỉnh? Tại hội nghị đánh giá sơ bộ kết quả lấy ý kiến cho dự thảo Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 trong hệ thống MTTQ Việt Nam, ngày 20/5, GS.TS Trần Ngọc Đường (Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn về Dân chủ và Pháp luật, Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam) cho biết, qua dư luận và các phương tiện thông tin đại chúng, nhiều chuyên gia mong muốn đề xuất giữ các thành phố, thị xã thuộc tỉnh – dù quy mô to hay nhỏ – quy định là chính quyền cấp cơ sở.
Trước đó, tại phiên thảo luận góp ý sửa đổi Hiến pháp do Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam tổ chức ngày 14/5, GS.TS Phan Xuân Sơn (nguyên Viện trưởng Viện Chính trị, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) cho rằng, Hiến pháp nên quy định rõ cấp cơ sở trong mô hình chính quyền hai cấp có thể bao gồm thành phố, thị xã thuộc tỉnh, cùng các xã, phường và đặc khu. Ông Sơn đặc biệt lưu ý việc bảo tồn tính toàn vẹn của các đô thị lịch sử như Đà Lạt, Vinh, Nha Trang, Hội An – những nơi không nên bị chia nhỏ thành các đơn vị hành chính độc lập.
Nhiều chuyên gia cũng cùng quan điểm, không nhất thiết phải xóa tên các thành phố thuộc tỉnh để vận hành hiệu quả chính quyền hai cấp. Vấn đề không nằm ở việc có hay không có tên gọi “thành phố thuộc tỉnh” mà là ở việc tổ chức và phân quyền như thế nào để tránh chồng chéo và phát huy hiệu quả.
Theo TS Vũ Ngọc Hoàng – Nguyên Phó trưởng ban thường trực Ban Tuyên giáo Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương), không nhất thiết cứ là thành phố ở địa phương thì phải bỏ hết, san bằng, giống như các huyện, cho đồng đều, đúng với tinh thần chính quyền 2 cấp địa phương. Tư duy như vậy thì khác nào là cách quản lý đưa đô thị trở lại nông thôn, trái với quy luật khách quan của quá trình đô thị hóa. Đô thị và nông thôn có nhiều mặt khác nhau rất căn bản về đặc điểm, vì vậy, người ta mới phân ra thành hai loại. Và theo đó, rất cần có mô hình quản lý phù hợp cho mỗi loại, kể cả tính đặc thù.
Việc hình thành các đô thị có những quy luật nhất định. Lịch sử phát triển các đô thị cho thấy, phải mất nhiều chục, thậm chí nhiều trăm năm để hình thành. Không nên để nó tan ra thành nhiều mảnh, đó là cách phá bỏ một hệ thống đã có và thực hiện phân mảnh nó ra khi chưa làm rõ thể chế liên quan. Không những thế, các đô thị đã có thương hiệu quốc tế còn là tài sản, là nguồn vốn lớn là lịch sử đã gây dựng qua bao thời gian thăng trầm, với công sức của nhiều thế hệ, không thể đành đoạn bỏ đi.
Lấy ví dụ ngay với Hội An, nếu chia thành phố này thành ba phường và một xã để thực hiện chính quyền hai cấp thì sẽ không còn không gian di sản như UNESCO công nhận Hội An là di sản văn hóa thế giới. Vùng ngoại vi và vùng lõi di sản khu phố cổ nếu tách rời thì hai bên sẽ không thể phát triển được, đặc biệt là lõi di sản.
TS Vũ Ngọc Hoàng băn khoăn: “Hãy suy nghĩ, vì sao ta không thể xây dựng đô thị và nông thôn theo mô hình khác nhau, trong khi nó mang đặc điểm rất khác nhau? Hoặc, một cách suy nghĩ khác là cũng xếp các đô thị ấy thuộc chính quyền cơ sở (để cho thống nhất chung là không còn cấp huyện), nhưng nó vẫn là thành phố có sao đâu? Đó là những thành phố nhỏ, ở các nước vẫn thế. Cũng là chính quyền cơ sở nhưng có những quy định riêng có điểm khác với chính quyền cấp cơ sở nói chung (về chức năng nhiệm vụ, thể chế, biên chế, ngân sách… và điều đó cũng phù hợp về tính chất phức tạp hơn, khối lượng công việc và dân số nhiều hơn)”.
Mô hình chính quyền hai cấp (tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương và cấp xã/phường) sẽ tinh gọn hơn. Nhưng, việc áp dụng mô hình này một cách cứng nhắc mà không xem xét đặc thù từng địa phương có thể gây ra những hệ luỵ tiêu cực, đặc biệt là với các đô thị lớn, có vai trò quan trọng nhưng lại nằm trong tỉnh.
Việc cải cách tổ chức chính quyền địa phương là một quá trình lâu dài và cần sự cân nhắc kỹ lưỡng, dựa trên thực tiễn và đặc thù của từng địa phương, không nên áp dụng một cách rập khuôn.
Thay vì xây dựng đô thị và nông thôn theo các mô hình hoàn toàn khác nhau, chúng ta nên hướng tới một mô hình phát triển tích hợp, đa dạng và có sự liên kết chặt chẽ. Điều này không chỉ giúp tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, thúc đẩy phát triển bền vững, mà còn bảo tồn và phát huy giá trị của các đô thị đã nổi tiếng, tạo ra một không gian sống hài hòa và thịnh vượng cho tất cả mọi người.
Thạch Long
