Một trong những điểm mới trong Luật Thủ đô (sửa đổi) là tạo cơ hội phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD – Transit Oriented Development). Đây là một mô hình phát triển đô thị lấy giao thông công cộng làm trung tâm, tăng khả năng, sự thuận tiện cho người dân tiếp cận các điểm trung chuyển, các ga đường sắt đô thị. Qua đó giảm thiểu nhu cầu sử dụng phương tiện cá nhân, khuyến khích người dân sử dụng giao thông công cộng và tạo ra các khu đô thị bền vững, thân thiện với môi trường.
Khi nghĩ đến phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD), nhiều người thường hình dung về một giải pháp hạ tầng kỹ thuật nhằm giải quyết ùn tắc giao thông. Nhưng thực tế, TOD không chỉ là câu chuyện về đường sá hay phương tiện di chuyển, mà còn là cách để hình thành một lối sống đô thị mới, nơi văn hóa và giao thông hòa quyện, tạo ra những không gian công cộng không chỉ để đi lại mà còn để trải nghiệm, kết nối và phát triển bản sắc đô thị.
Ở Hà Nội, một thành phố giàu giá trị văn hóa nhưng cũng đang đối mặt với áp lực đô thị hóa, TOD có thể mở ra một chương mới cho sự phát triển bền vững, trong đó giao thông không chỉ giúp con người di chuyển mà còn giúp văn hóa lan tỏa, gắn kết cộng đồng.
Bài học từ thế giới
Nhìn ra thế giới, nhiều thành phố đã thành công trong việc tích hợp giao thông công cộng với phát triển văn hóa đô thị, tạo nên những khu vực không chỉ thuận tiện cho việc di chuyển mà còn trở thành điểm đến văn hóa, nghệ thuật.
Tokyo đã xây dựng xung quanh các ga tàu điện ngầm những trung tâm thương mại, khu mua sắm, nhà hát và bảo tàng, giúp các khu vực này không chỉ sầm uất vào giờ cao điểm mà còn trở thành những tụ điểm sinh hoạt văn hóa. Ga Shibuya không chỉ là một đầu mối giao thông mà còn là một trung tâm của văn hóa đại chúng Nhật Bản, nơi diễn ra các sự kiện nghệ thuật đường phố, nơi những nghệ sĩ trẻ thử nghiệm phong cách mới, và là không gian sống động phản ánh nhịp đập của thành phố.
Singapore, một quốc gia có diện tích nhỏ nhưng có hệ thống TOD hiệu quả, đã biến các ga tàu điện thành những trung tâm sáng tạo. Xung quanh nhiều ga tàu MRT như Esplanade hay Bugis, chính quyền đã quy hoạch những khu phố đi bộ, quảng trường nghệ thuật, các khu vực trưng bày tác phẩm công cộng, giúp người dân không chỉ sử dụng giao thông công cộng mà còn tiếp cận văn hóa một cách dễ dàng. Các trung tâm văn hóa gần ga tàu như National Library Board hay Esplanade – Theatres on the Bay không chỉ phục vụ du khách mà còn là không gian để người dân địa phương học hỏi, giao lưu và phát triển sáng tạo.
Copenhagen – TP nổi tiếng với sự kết hợp giữa quy hoạch đô thị bền vững và văn hóa cộng đồng, đã áp dụng TOD theo hướng khuyến khích người dân sử dụng phương tiện giao thông xanh. Các tuyến Metro của TP không chỉ giúp giảm thiểu phương tiện cá nhân mà còn tạo ra những không gian công cộng chất lượng cao, nơi cư dân có thể tận hưởng công viên, triển lãm nghệ thuật và không gian sáng tạo ngay cạnh các trạm tàu. Chính điều này đã giúp Copenhagen giữ được nhịp sống đô thị sôi động nhưng vẫn đảm bảo tính bền vững.
Cơ hội để TOD trở thành động lực phát triển văn hóa
Quay trở lại Hà Nội, hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt là các tuyến đường sắt đô thị, đang dần hình thành. Tuyến đường sắt Cát Linh – Hà Đông, Nhổn – Ga Hà Nội đã đi vào hoạt động và các tuyến khác đang được triển khai chính là cơ hội để Hà Nội không chỉ giải quyết vấn đề giao thông mà còn tận dụng TOD để thúc đẩy sự phát triển văn hóa đô thị.
Thử hình dung, nếu quanh các nhà ga lớn như Ga Cát Linh, Ga Nhổn hay những điểm trung chuyển lớn như Kim Mã, Mỹ Đình, có thể quy hoạch những quảng trường nhỏ dành cho nghệ thuật đường phố, khu triển lãm ngoài trời hay các khu phố đi bộ kết hợp với chợ đêm văn hóa.
Ví dụ, khu vực Ga Cát Linh có thể trở thành một trung tâm văn hóa gắn với di sản kiến trúc Pháp và khu phố cổ, nơi tổ chức các sự kiện nghệ thuật, triển lãm về lịch sử đô thị Hà Nội. Tương tự, ga Nhổn – nơi gần Đại học Quốc gia Hà Nội và các trường đại học lớn – có thể trở thành điểm đến cho sinh viên với những không gian sáng tạo, các quán cà phê sách, và những khu vực tổ chức hội thảo, triển lãm về khoa học, công nghệ và nghệ thuật.
Không chỉ dừng lại ở không gian công cộng, TOD còn có thể giúp tái định nghĩa cách người dân tiếp cận văn hóa trong đời sống hàng ngày. Nếu mỗi nhà ga đều được thiết kế như một không gian mở, kết hợp với các hoạt động nghệ thuật cộng đồng, thì mỗi hành trình trên hệ thống giao thông công cộng sẽ không chỉ là một chuyến đi, mà còn là một hành trình trải nghiệm văn hóa.
TOD và bảo tồn di sản
Một trong những thách thức lớn của Hà Nội là làm sao vừa hiện đại hóa giao thông, vừa giữ được hồn cốt nghìn năm của thành phố. TOD có thể đóng vai trò như một cầu nối giữa quá khứ và tương lai, giúp bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa đô thị.
Các ga tàu điện ngầm gần khu phố cổ hay những khu vực có giá trị lịch sử như Hồ Gươm, Hoàng Thành Thăng Long có thể được thiết kế với phong cách mang hơi thở văn hóa truyền thống, kết hợp với các trung tâm trưng bày di sản hoặc không gian dành cho nghệ thuật dân gian như ca trù, chèo, tuồng.
Chẳng hạn, Ga Hồ Gươm nếu được xây dựng theo hướng kết hợp giữa kiến trúc hiện đại và yếu tố văn hóa bản địa, có thể trở thành một điểm đến thu hút du khách, nơi không chỉ là trung tâm giao thông mà còn là cửa ngõ dẫn vào thế giới văn hóa đặc sắc của Thăng Long – Hà Nội. Những không gian trưng bày về lịch sử giao thông của Hà Nội từ thời tàu điện, xe kéo đến thời hiện đại có thể được lồng ghép ngay trong các ga tàu, giúp người dân và du khách hiểu hơn về hành trình phát triển của thành phố.
Như vậy, Hà Nội có thể học hỏi từ những thành phố đã thành công với TOD như Tokyo, Singapore, Copenhagen, nhưng quan trọng hơn, cần tìm ra mô hình phù hợp với bản sắc riêng của mình. Với một quy hoạch đúng hướng, TOD có thể giúp người dân Hà Nội dần rời xa thói quen sử dụng phương tiện cá nhân, tận hưởng giao thông công cộng như một phần của trải nghiệm đô thị, nơi mỗi chuyến đi không chỉ là sự di chuyển mà còn là hành trình khám phá văn hóa.
TOD không chỉ là một giải pháp giao thông, mà còn là một công cụ quan trọng để định hình phong cách sống, tạo ra những không gian công cộng có giá trị văn hóa, và giúp Hà Nội trở thành một đô thị bền vững và đáng sống hơn. Một thành phố mà mỗi trạm dừng không chỉ là nơi đón trả khách, mà còn là điểm giao thoa của những giá trị lịch sử, sáng tạo và đời sống văn hóa – đó chính là giấc mơ về một Hà Nội hiện đại mà vẫn giữ được hồn cốt ngàn năm, thành phố sáng tạo của UNESCO, trái tim văn hóa của đất nước.
PGS.TS Bùi Hoài Sơn – Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội
