Đã từ rất lâu loài người vẫn suy nghĩ tìm kiến cho mình một tấm chiếu trải và một tấm chăn đắp phù hợp để có thể bảo vệ cơ thể khỏi mưa gió, đồng thời cách ly cơ thể khỏi cái nóng nực cũng như giá rét. Tổ chim và sự đan xen của các cây leo đã hướng con người đến việc đan, dệt. Những người nguyên thủy đã đạt đến kỹ thuật đan giỏ từ các thân cây leo và vỏ cây, sử dụng lông của những con vật sống trong thời nguyên thuỷ, tuy nhiên tấm thảm trải dệt từ những chất liệu này không được êm ái cho lắm.
Phụ nữ là những người đầu tiên tham gia vào công việc này, họ đã tìm ra các cách dệt chăn, chiếu, yên ngựa và giỏ xách… được làm bằng tay. Những tấm chiếu sơ khai được dệt nên từ các tấm da mềm của động vật, sợi dây thực vật mềm và đay, nhưng cùng với chiều hướng phát triển của xã hội và sự suy giảm sản phẩm trong săn bắn, nhu cầu sản xuất thảm ngày một tăng cao, nghề dệt được mở ra.
- Ảnh bên : Lọ hoa nhỏ và Mehrabi, người cầu nguyện cũng nhỏ. Vì thế, sự kết hợp giữa hai cấu trúc này được gọi là kiểu Talfighi pha trộn.
Thảm Ba Tư - Một lịch sử lâu đời
Thảm Ba Tư có rất nhiều trang trí và kiểu dáng đa dạng khác nhau, vì thế, việc phân loại các loại thảm là một công việc khó khăn. Qua thời gian, những chất liệu để dệt thành thảm như len và cotton trở nên mục nát. Vì thế, trong quá trình khai quật khảo cổ, các nhà khảo cổ học rất khó có thể có được những khám phá thực sự hữu ích. Thảm Ba Tư phải được bảo quản trong những điều kiện đặc biệt.
Những gì còn sót lại từ buổi ban đầu minh chứng cho sự tồn tại của thảm dệt chỉ là một vài mảnh thảm đã cũ mòn. Những mảnh thảm rời rạc này không giúp gì được cho việc nhận diện những tính chất riêng biệt của thời tiền Seljuk (khoảng thế kỷ 13, 14 sau CN) ở Ba Tư.
Những mảnh thảm lâu đời nhất được tìm thấy ở Đông Turkistan, vào khoảng thế kỷ 3-5 sau CN, và cũng có một vài mảnh thảm dệt bằng tay thời Seljuk ở Tiểu Á được trưng bày ở nhà thờ Hồi giáo Ala’edin ở Konya và nhà thờ Hồi giáo Ashrafoghlu ở Beyshehir, Thổ Nhĩ Kỳ. Những mảnh thảm này lôi cuốn sự chú ý của một số nhà nghiên cứu ở đầu thế kỷ này, và hiện nay, chúng đang được lưu giữ tại Bảo tàng Nghệ thuật Thổ Nhĩ Kỳ & đạo Hồi ở Istanbul và bảo tàng Mowlana ở Konya.
Ảnh bên : Mẫu trang trí nàỳ vẫn chưa được nhận bất cứ một cái tên nào nếu dựa theo phân loại của bộ sưu tập. Có thể gọi tên kiểu trang trí nàu là Kafsadeh, dệt thô, vì phần chính khá thoáng đãng. Tuy nhiên, phần trống bao giờ cũng bị ảnh hưởng bởi trang trí chính. Tên gọi này xuất phát từ sự hoà trộn giữa những trang trí đơn giản với kiểu Gabbe cho phần trang trí chính. Đây là điều tương đối hiếm trong các mẫu thiết kế Toranji.
Tuy nhiên, trong một cuộc khai quật khảo cổ độc nhất vô nhị vào năm 1949, tấm thảm ngoại lệ Pazyryk được tìm thấy giữa lớp băng giá ở thung lũng Pazyryk, thuộc dãy núi Altai, Siberia. Nó được tìm thấy trong lăng mộ của một hoàng tử Scythia bởi một nhóm các nhà khảo cổ học người Nga dưới sự giám sát của Sergei Ivanovich Rudenko. Kết quả thử nghiệm cho thấy tấm thảm được dệt vào khoảng thế kỷ thứ 5 trước CN. Tấm thảm có kích thước 1.83x2 mét và có 36 gút trên mỗi xăngtimét vuông. Những kỹ thuật tân tiến đã được sử dụng để dệt nên tấm thảm Pazyryk cho thấy một quá trình lịch sử dài của sự phát triển và kinh nghiệm lâu đời trong ngành nghệ thuật này. Hầu hết các chuyên gia cho rằng tấm thảm Pazyryk là thành quả của ít nhất một nghìn năm tiến hoá trong kỹ thuật dệt và lịch sử.
Theo như lý thuyết này thì nghệ thuật dệt thảm ở Iran đã có ít nhất 3.500 tuổi. Phẩm nhuộm thảm được chế biến từ tất cả các loại cây, rễ cây và những nguyên tố thiên nhiên khác nhau. Đôi khi những khác biệt tinh tế trong một màu nhuộm có thể xảy ra, nhất là đối với những tấm thảm được dệt bởi những bộ lạc du cư.
Thảm Ba Tư vốn nổi tiếng bởi những trang trí, màu sắc, kích cỡ và cách dệt hết sức đa dạng, cầu kỳ khác thường. Hơn thế nữa, sự nổi tiếng đó còn do tính độc nhất vô nhị của mỗi tấm thảm được sản xuất.
Ảnh bên : Mẫu trang trí này thuộc về nhóm Toranji. Các mề đay được nối với nhau bởi những môtíp trung tâm, và cũng không có sự phân biệt rõ ràng giữa màu sắc của Toranji với mặt phẳng chính. Tấm thảm này có thể đượ gọi là kiểu pha trộn Talfighi, hay Lachak-Toranj.
Trang trí, màu sắc và mô-típ thảm Ba Tư
Những trang trí, màu sắc và môtíp của thảm dệt tay Ba Tư là một trong những yếu tố quan trọng trong việc tạo nên đặc điểm nghệ thuật và văn hoá của thảm Ba Tư. Những trang trí, mẫu hình và màu sắc đóng vai trò quan trọng nhất trong việc quyết định chất lượng thảm và hình thức của thảm. Tính đa dạng khác thường đến không tưởng này của những mẫu hình và trang trí là có được là do sự sáng tạo của những người dệt thảm và các nhà thiết kế.
Trên thực tế, những trang trí, mẫu hình và màu sắc là những thành phần có số phận bấp bênh của tấm thảm, mà một tấm thảm có thể chứng kiến bao nhiêu sự đổi thay trong vòng đời của nó. Có một số những trang trí nằm ngoài vòng tròn này và lãng quên; một số khác có số phận may mắn hơn, tồn tại lâu hơn do lôi cuốn được sự chú ý của con người.
Ngoài những yếu tố tự thân tạo nên vẻ đẹp rực rỡ và ấn tượng của các hình trang trí, những yếu tố bên ngoài đã thúc đẩy sự tiến hoá và tính phổ biến của những hình trang trí, mang đến những điểm đối nghịch, nghĩa là, chính chúng khiến cho tấm thảm bị lãng quên và loại ra khỏi vòng tròn sản xuất.
Chỉ riêng những chi tiết bên trong và những yếu tố được lưu truyền từ đời này qua đời khác mang đến đỉnh cao của nghệ thuật trang trí, mẫu hình sáng tạo hay màu sắc, những tính chất nội tại này và khả năng biểu hiện mà chúng có được là nhờ kỹ thuật đan, dệt, và các nguyên liệu thô. Nói cách khác, nếu như phần trang trí không đẹp hoặc màu nhuộm không tốt và thiếu ý nghĩa, chắc chắn nó sẽ dần dần chết đi; và nếu có được dùng đi chăng nữa, nó cũng không tồn tại được lâu dài. Ví dụ điển hình nhất cho điều này là những hình trang trí được sáng tạo trong các thập kỷ trước hay thậm chí cả những hình trang trí ngày nay mà không có chút cơ hội nào được xuất hiện trên thị trường, hay khi xuất hiện trên thị trường một, hai lần là bởi những lý do đặc biệt nào đó. Ở đây, chúng ta có thể nhắc đến nhóm trang trí không cân đối với khả năng sản xuất, kỹ thuật dệt và nguyên liệu thô.
Ảnh bên : Đây rõ ràng là sự kết hợp từ nhiều cấu trúc như Mehrabri, Derakhti, Tasiviri. Vì thế nó có tên gọi là kiểu pha trộn Talffaghi.
Kiểu thảm có hình trang trí theo kiểu hoạt cảnh nằm trong nhóm này. Những tấm thảm này được dệt hai chiều theo hàng, thay đổi sợi ngang, kiểu gút, nhuộm màu đậm đặc, sợi dọc dày đặc, và thường phản ánh một chủ đề nhất định nào đó chứ không chỉ là một tấm thảm. Một nhóm lớn các trang trí trên thảm Ba Tư trở nên rất phổ biến và tồn tại qua nhiều năm, đôi khi vẫn phải đối mặt với sự “chậm tiến” của thị trường do ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài như đã nhắc đến ở trên. Những yếu tố như, điều kiện kinh tế đối với các tấm thảm dệt thủ công, sự thay đổi điều kiện sống của những nghệ nhân dệt thảm hay sự thay đổi cách nhìn của các nhà sản xuất, hay, về cơ bản là tình trạng yếu kém do tính nguyên tắc và cách nhìn nhận của những nhà sản xuất trong nền công nghiệp thảm dệt.
Có rất nhiều các kiểu trang trí đã trở thành nền tảng cho nhiều loại thảm khác nhau, nhưng do điều kiện kinh tế yếu kém của các nghệ nhân dệt thảm, hay sự thay đổi trong đời sống của họ khiến họ dần héo mòn, rồi sau đó, những ảnh hưởng của họ tồn tại trên một số tấm thảm, và do bị di chuyển đi khắp nơi, những kiểu hình trang trí này trở thành rải rác, rời rạc và dần đi vào quên lãng. Vì thế, việc sưu tầm và biên soạn những thông tin về ngành nghệ thuật bản xứ này là hết sức cần thiết và quan trọng, và nếu tính đến những yếu tố như vừa kể trên, đây chắc chắn là một công việc đầy khó khăn, nhạy cảm, là một khối lượng công việc khổng lồ, song cao quý và có ý nghĩa.
Ảnh bên : Kiểu trang trí này cũgn được gọi là Talfichi-Dekrakhti, Goldani, Mehrabi...
Việc quan sát một bộ sưu tập các trang trí trên thảm Ba Tư dựa trên những phân loại theo các vùng miền khác nhau mang đến những kiến thức nền tảng, sự cân nhắc, so sánh, và cảm hứng mới. Chúng ta cũng biết rằng, một trong những lý do khiến vị trí của thảm Ba Tư bị suy thoái là do việc sử dụng lặp đi lặp lại một số trang trí nhất định, hay dùng những trang trí gần giống nhau. Như đã nói ở trên, mỗi một giai đoạn và điều kiện xã hội nhất định ưa chuộng một số kiểu trang trí hơn những kiểu khác, và một số lớn hình trang trí bị bỏ quên một cách vô ý trong suy nghĩ, hay trong tầm nhìn của các nhà thiết kế hay nhà sản xuất. Những trang trí này bị lãng quên hoàn toàn và trở nên mục nát trước khi được truyền qua tay nhiều người khác nhau. Điều đó khiến việc tái sản xuất những trang trí này trở nên mới, lạ đối với một số nhà sản xuất và nhà thiết kế.
Một bộ sưu tập các trang trí trên thảm Ba Tư và những thông tin liên quan đến số lượng các hàng dệt, khổ thảm, năm tuổi và nơi dệt có thể mang đến một nền tảng cơ bản đối với việc nghiên cứu của những người yêu thảm dệt.
Những người sử dụng thảm có thể đặt mẫu thảm theo ý thích dựa trên việc nhìn ngắm các mẫu thiết kế. Vì thế, việc lựa chọn một kiểu thiết kế riêng và đặt làm theo sở thích trở nên dễ dàng và phổ biến hơn.
Việc lưu giữ những truyền thống, kinh nghiệm, chỉ ra những bước chuyển biến, phát triển của ngành thảm dệt cũng trở nên dễ dàng hơn nhờ có bộ sưu tập này. 
Hơn nữa, việc chuẩn bị bộ sưu tập các trang trí trên thảm dệt thủ công Ba Tư đối với việc bảo tồn bản quyền mang cấp độ quốc tế. Thứ đến là tầm quan trọng và sự cân nhắc tới việc lưu giữ những sáng tạo này đối với quốc gia. Theo đó, lưu giữ những hình ảnh và bản quyền của các trang trí và mẫu hình phù hợp với hệ thống pháp lý và điều này không chỉ giúp các nhà thiết kế bảo tồn các trang trí được tốt hơn mà còn vạch trần những mánh lới của các đối thủ cạnh tranh đang mô phỏng những thiết kế của thảm Ba Tư và giúp gìn giữ tính nguyên gốc của những mẫu hình trang trí.
- Ảnh bên : Tấm thảm này phù hợp nhất với tên gọi Toranji vì hình toranji màu tím là điểm nhấn.
Về bộ sưu tập các trang trí trên thảm Ba Tư
Một “Bộ sưu tập các mẫu thiết kế thảm Iran” đã được sưu tầm dựa trên sự tham khảo từ rất nhiều các nhà tư vấn, các chuyên gia nghiên cứu, qua những giải thích và kinh nghiệm như đã trình bày ở trên. Nói một cách đơn giản, bộ sưu tập là một cuốn album bao gồm những tấm ảnh về thảm của các địa phương khác nhau trên đất nước Iran, nơi mà thông tin đã từng khá hạn chế, và để phát triển quy mô của “vương quốc” thảm Ba Tư và những vinh quang của nó. Việc làm giàu cho bộ sưu tập bằng việc sưu tầm thêm những tấm ảnh mới là điều hoàn toàn cần thiết trong những công việc tiếp theo.
Trong bộ sưu tập này, hầu hết các tấm thảm được trình bày theo trình tự thời gian từ cổ đại và một số ít trong khoảng 2,3 thập kỷ trở lại đây. Điều này nhằm hai mục đích chính là việc thảm dệt Iran nguyên gốc được phân theo các vùng khác nhau là có cơ sở đáng tin cậy, và ta có thể được nhìn ngắm những bức ảnh của các thế hệ thảm Ba Tư trước đây mà khó có thể tìm được trong thời đại ngày nay. Hơn nữa, những thiết kế hiện đại có thể dễ dàng được tìm thấy ở các trung tâm buôn bán thảm.
Ảnh bên : Đây được gọi là Toranji (mề đay) vì mề đay này có ảnh hưởng đến các phần khác.
Trước khi thực hiện việc sưu tầm này, chúng tôi đã tham khảo các chuyên gia và các nguồn tài liệu khác nhau để có thể phân loại và gọi tên các thiết kế. Khó có thể tìm thấy một cách gọi tên dựa trên những chứng cứ khoa học phù hợp với các tấm thảm này. Vì thế, một số tấm thảm được gọi tên dựa trên vùng miền mà nó được sản xuất, chẳng hạn như “thảm Bakhshayesh”, hay một số khác được đặt tên dựa trên kiểu cấu trúc hay hình dáng chính của thảm, như kiểu “Lachak-toranji” (nghĩa là có hình mề đay trang trí ở các góc), một số khác lại được gọi theo tên của nhà thiết kế, Benam chẳng hạn, hay theo tên nhà sản xuất, như Mohtasham, thậm chí chúng còn được đặt tên theo tên địa phương đang lưu giữ chúng, như Chelsea,... và còn có các cách gọi tên khác mà không có sự phân loại thực sự rõ ràng nào.
Cũng có những từ ngữ như: trang trí, mẫu hình, thảm và môtíp,... có thể được hoán đổi cho nhau, tuỳ theo từng hoàn cảnh, do mỗi từ lại mang một ý nghĩa đặc biệt của nó, chẳng hạn như, thảm Lachak-toranji, môtíp Lachak-toranji, mẫu hình Lachak-toranji, và mẫu thiết kế Lachak-toranji...
Cần phải nói thêm là do những tấm ảnh sưu tầm được trong bộ sưu tập này đến từ rất nhiều nguồn khác nhau; việc phân loại các tấm ảnh dựa trên khu vực, hay các trung tâm dệt thảm khác nhau. Có một số mẫu do không xác định được chắc chắn, chúng tôi chia ra theo các khu vực cụ thể như Tây Bắc Ba Tư... Rõ ràng là sự phong phú đa dạng trong các mẫu cũng phụ thuộc vào khu vực, vùng, miền mà tấm thảm được sản xuất.
Cấu trúc, ở đây được hiểu là hình thức nói chung của thảm. Từ cách nhìn này, môtíp hay mẫu hình bao gồm những hình riêng biệt khác nhau được kết hựp lại để tạo nên cấu trúc, hay hình thức chính của thảm.
Ảnh bên : Do có hình Toranji đặc biệt ở giữa nên mẫu này có thể được gọi là Toranji.
Những mẫu thiết kế hay cấu trúc chính trong bộ sưu tập này gồm có:
1. Lachak-toranj (trang trí hình mề đay ở các góc)
2. Afshan (trang trí hoa trên toàn bộ thảm)
3. Toranji (trang trí hình mề đay)
4. Mehrabi (trang trí hình người cầu nguyện)
5. Derakhti (trang trí hình cây)
6. Baghi (trang trí hình vườn cây)
7. Moharramat (trang trí kẻ sọc)
8. Tasviri (trang trí bằng tranh)
9. Shekargahi (trang trí bằng hình đi săn)
10. Jangali (trang trí bằng hình ảnh rừng nhiệt đới)
11. Goldani (trang trí hình lọ hoa)
12. Golestani (trang trí bằng hình ảnh vườn hoa)
13. Tecrari (những hình trang trí lặp đi lăp lại)
14. Talfighi (những hình trang trí hoà lẫn vào nhau)
Một điều đáng chú ý là việc chuẩn bị cho bộ sưu tập này được dựa trên những nghiên cứu về văn hoá và chắc chắn sẽ mang lại nhiều điểu bổ ích, lý thú cho những người yêu thích nghệ thuật và văn hoá Ba Tư. Bộ sưu tập này cũng giúp ích cho việc phát triển nghệ thuật dệt thảm và phần nào mang đến cái nhìn toàn diện hơn về thảm Ba Tư từ nhiều khía cạnh khác nhau, đặc biệt là từ khía cạnh trang trí và mẫu hình.
Ảnh bên : Ta thấy rằng trong cả 14 cách gọi tên đã được nhắc đến, không có cái tên nào phù hợp với kiểu trang trí này. Tuy nhiên, do có trang trí hình mề đay ở các góc nên có thể được gọi là kiểu Toranji. Nhưng vì phần màu tím lại mang hình trang trí kiểu lachak-tornaji nên thực ra kiểu trang trí này được gọi là Toranji Talfighi, kiểu Toranji pha trộn.
Phân biệt thảm Ba Tư:
- Một số mẫu trang trí như Lachak-toranji, Afshan và Moharramat nổi tiếng và dễ nhận biết hơn các mẫu khác.
- Kiểu trang trí được gọi là Tekrari, những hình trang trí lặp đi lặp lại không ngừng, khi trên tấm thảm có một hoặc nhiều phần lặp đi lặp lại trong toàn bộ phần trang trí. Kheshti là một ví dụ của kiểu trang trí này, nó được coi là một nhóm nhỏ thuộc Tekrari trong bộ sưu tập này. Cũng trong mẫu trang trí Zelosultani, hình lọ hoa được lặp lại trên toàn bộ phần trang trí của tấm thảm, và sự lặp đi lặp lại này thực chất, là sự lặp lại của những hình đã được làm phong phú hoá, chứ không lặp lại hoàn toàn giống nhau.
- Giới thiệu chung về kiểu trang trí Moharramat, đây là kiểu trang trí có những đường kẻ sọc song song với chiều dài tấm thảm, hoặc đôi khi là đường xiên chéo. Cách gọi tên này không cố định mà chỉ được sử dụng trong bộ sưu tập này, tuy nhiên nó cũng được chấp nhận trong ngành thiết kế thảm.
- Goldani, kiểu trang trí hình lọ hoa trải rộng theo tấm thảm, là chi tiết trang trí chính, không lặp lại. Nếu như xoá bỏ hình này, cấu trúc thảm sẽ trở nên rất nghèo nàn, thậm chí còn tạo thành khiếm khuyết. Điều tương tự cũng có thể xảy ra đối với kiểu trang trí Derakhti, trang trí hình cây.
- Jangali, trang trí bằng những hình rừng nhiệt đới, có kèm theo cả hình các động vật, các loại cây, hoa, cỏ khác nhau, khiến ta liên tưởng đến các khu rừng già.
- Mẫu trang trí Shekargahi, nghĩa là săn bắn, cho thấy những hình ảnh về các khu đi săn rộng lớn, trong đó con mgười đi săn các loại động vật khác nhau.
- Mẫu trang trí vườn cây, Baghi thường là có hình ảnh một khu vườn với một dòng sông và một số khu vườn nhỏ khác xung quanh, cho thấy các kiểu vườn cảnh nổi tiếng của Ba Tư.
- Golestani, vườn hoa, là kiểu thiết kế có hoa trải khắp bề mặt, cũng tương tự như kiểu Mehrabi, người cầu nguyện.
- Những mẫu trang trí có hình người được gọi là Tasviri, nghĩa là diễn tả bằng hình tượng. Rất nhiều các tấm thảm hoạt cảnh có trang trí theo kiểu này.
- Talfighi, các hình trang trí hoà vào nhau mang nghĩa rộng hơn. Đôi khi cách gọi này cũng không biểu hiện được một cách thực sự rõ ràng kiểu trang trí.
Ảnh bên : Đây là một cấu trúc rẩt đặc biệt. Có lẽ nên gọi nó là kiểu pha trộn Talfighi. Tuy nhiên, hình Toranji ở giữa cũng thể khiến chúng ta cũng có thể gọi nó là Toranji.
Chúng ta vẫn biết rằng, những hình trang trí hoà trộn nhau là kiểu trang trí thảm Ba Tư phổ biến nhất và rất khó làm. Trong bộ sưu tập này, kiểu trang trí Talfighi được chia thành hai bộ.
A: Pha trộn cấu trúc: đôi khi hai hoặc một vài hình thức được kết hợp với nhau, chẳng hạn như Lachak-toranji và Shekargahi. Từ đó tên gọi cũng sẽ được thay đổi thành kiểu trang trí Lachak-toranji của Shekargahi. Ví dụ sống cho kiểu này là tấm thảm dệt thời Safavid hiện đang được lưu giữ tại bảo tàng Viena. Một ví dụ khác nữa là sự hoà trộn giữa Goldani hoặc Derakhti với Mehrabi, được gọi chung là kiểu “pha trộn”.
B: Pha trộn môtíp: ví dụ đơn giản nhất về kiểu trang trí này là những hình trang trí đan xen với các đường thẳng, cây cối, động vật, hay những hình học với nhau. Kiểu trang trí này xuất hiện rất nhièu trong các trang trí thảm Ba Tư. Hình thức pha trộn đã chiếm lĩnh các hình thức khác và trở nên riêng biệt. Nếu nghiên cứu kỹ môtíp hoà trộn này, chúng ta thấy rằng cũng có thể gọi Paziryk là một kiểu trang trí pha trộn, vì nó bao gồm cả môtíp động vật và môtíp hình học.
Vì vậy, đôi khi việc phân loại và cách giới thiệu các mẫu trang trí trở nên phức tạp và mơ hồ đối với những người sử dụng.
Một điều đáng chú ý là việc chuẩn bị cho bộ sưu tập này được dựa trên những nghiên cứu về văn hoá và chắc chắn sẽ mang lại nhiều điểu bổ ích, lý thú cho những người yêu thích nghệ thuật và văn hoá Ba Tư. Bộ sưu tập này cũng giúp ích cho việc phát triển nghệ thuật dệt thảm và phần nào mang đến cái nhìn toàn diện hơn về thảm Ba Tư từ nhiều khía cạnh khác nhau, đặc biệt là từ khía cạnh trang trí và mẫu hình.
Công ty Safa Carpet Gallery
Unit IG01_IG05 Ground Floor
971 Plonchit Rd., Patumwan Bangkok 10330
Tel: 0-2656-0660
Fax: 0-2656-0661
Website: www.safacarpetgallery.com
