Nhà ống: Mối liên hệ không gian theo mặt bằng tự do

Nguyên lý tổ hợp các công năng trong một công trình theo mặt bằng tự do được đề xuất từ đầu thế kỷ 20 bởi hai kiến trúc sư Le Corbusier và Mies van der Rohe đã là cơ sở cho sự phát triển của kiến trúc xuyên suốt thế kỷ 20 cho đến nay.

Đây là một trong những nguyên lý đã đưa hai kiến trúc sư trở thành những người sáng lập lên nền kiến trúc hiện đại. Họ là những kiến trúc sư phát minh ra những chân lý mới ư. Có thể hiểu một cách khác, họ là những con người đã biết tiếp tục phát huy tính truyền thống văn hoá để hướng tới tương lai. Bản chất của tính hiện đại vẫn là sự đổi mới không ngừng những cái đã tồn tại.

Cái tư tưởng truyền thống được hai ông bảo tồn là hình thái kiến trúc phải được định hình theo hệ kết cấu. Nếu nhìn lại kiến trúc truyền thống thì hệ cột chịu lực đã được ứng dụng từ ngàn xưa. Ở châu Âu từ kiến trúc Hy Lạp đến kiến trúc Gothic, các nhà thờ được dựng lên bởi các hệ cột bằng đá, còn ở châu Á thì hệ cột gỗ được dùng thường xuyên để chịu lực cho các đình làng hay chùa chiền. Nhưng phần tử quyết định hình thái của kiến trúc tới thời điểm đó chính là mái nhà, mái vòm khi sử dụng gạch còn mái chóp khi sử dụng hệ vì kèo gỗ. Với việc sử dụng bêtông và thép đã tạo ra mái bằng cho công trình, đó là phát minh lớn nhất cho hình thái kiến trúc ở thế kỷ 20.

Ảnh bên: Cầu thang cũng như các khối công năng hay tủ tường và tủ bếp là những “bộ phận nội tạng” của ngôi nhà. Chúng hoàn toàn đứng tách biệt khỏi hệ kết cấu và tự do trong không gian.

Điều quan trọng ở đây là cấu trúc không gian bên trong bị ảnh hưởng trực tiếp từ hình thái bên ngoài công trình. Với sự hiện diện của mái vòm và vì kèo, tuy không có tường ngăn nhưng chúng đã tạo ta một giới hạn phân chia “ảo” trong không gian. Nhưng khi trần nhà được đổ phẳng bởi bêtông thì không gian bên trong không còn bị định hướng bởi các phần tử kết cấu nữa, từ đó sẽ tạo nên một sự tự do hoàn toàn trong bố cục mặt bằng.

Để nói tới mặt bằng tự do, ta xét đến cấu trúc không gian theo hai phần tử: “tường” và “khối”. Cả hai đều có chức năng phân chia không gian nhưng “tường” là phần tử đơn lẻ còn “khối” chứa đựng công năng. Khi hệ cột chịu lực thì các phần tử này có thể được bố trí hoàn toàn tự do trên mặt bằng. Sự giải phóng đó đã mang đến cho chúng sự tự do biểu hiện bởi các dạng hình học khác nhau cũng như sự sử dụng vật liệu một cách tuỳ ý.

Kiến trúc sư Le Corbusier tìm tới cấu trúc không gian bởi sự tổ hợp của khối. Ông coi các khối chức năng như những “bộ phận nội tạng” của ngôi nhà. Mỗi bộ phận có thể mang một hình dáng riêng biệt. Điều quan trọng là chúng phải được sắp đặt như thế nào và mối liên hệ giữa chúng ra làm sao. Ngôi biệt thự Villa Savoye được ông thực hiện năm 1929 thể hiện rõ nguyên lý này. Từ khối chính của các tầng cho tới cầu thang, tủ bếp hay tủ tường, tất cả đều đứng biệt lập tách khỏi hệ cột chịu lực và không cùng chung một hình thái.

Khác với Le Corbusier, kiến trúc sư Mies van der Rohe cấu tạo không gian khi sử dụng các phần tử “tường”. Cùng với thời đểm xây dựng ngôi biệt thự Villa Savoye, ông cũng trở nên nổi tiếng khi thực hiện công trình Barcelona Pavilion. Đây là công trình đại diện cho nước Đức tại cuộc triển lãm kiến trúc quốc tế tại thành phố Barcelona năm 1928 – 1929. Từ mặt bằng tự do, ông đã đưa ra khái niệm “không gian mở” là một tư tưởng hoàn toàn mới trong cấu trúc không gian. Các bức tường ở đây cũng đứng tách ra khỏi hệ cột chịu lực một cách tự do. Chúng tổ hợp với nhau nhưng không hề chạm nhau, không tạo ra một góc khép kín. Chúng phân chia không gian bên trong nhưng đồng thời vươn ra cả phía ngoài nối liền trong và ngoài. Chúng trở thành “khớp nối” của các không gian tạo ra tính liên tục và xuyên suốt.

Cũng như các nhà thờ xây theo kiến trúc Gothic khác, nhà thờ Saint-Denis tại Pháp có kết cấu tổ hợp bởi cột và bản vòm. Giống như cột và kèo, hệ kết cấu này cũng xác định rõ ràng tổ chức không gian bên trong. Vì vậy việc tổ chức mặt bằng chưa hoàn toàn được tự do.

Những bức tường tách khỏi cột chịu lực đứng tự do trên mặt bằng, chúng không khép kín để xác định không gian mà trở thành “khớp nối” của các không gian, tạo ra sự liên tục và xuyên suốt.

Mặt bằng tự do theo kiến trúc sư Gary Chang

Năm 2007, KTS Gary Chang đã khẳng định một lần nữa khả năng làm linh hoạt không gian theo mặt bằng tự do khi anh sửa lại chính căn hộ nhỏ bé 30m2 của mình trong khu nhà tập thể tại một khu vực bình dân ở Hong Kong. Chính nơi đây bố mẹ và ba cô em gái đã từng chung sống với anh. Vì tuổi thơ luôn ở trong một không gian chật hẹp nên đã tạo ra tố chất trong tư duy người thiết kế những giải pháp giải phóng không gian.

Căn hộ không có tường ngăn cố định mà được tổ hợp bởi một hệ tủ tường có thể di chuyển được trong không gian. Mỗi tủ như một khối chức năng riêng biệt, chúng được trượt theo một hệ ray gắn ở trên trần nhà. Tuỳ theo từng công năng sử dụng mà từng tủ được kéo lộ ra, lúc đó chúng tạo ra không gian riêng của chức năng đó. Không gian chính giữa nhà có thể biến đổi thích ứng vừa để tiếp khách, vừa để làm việc, vừa để thư giãn cũng như vừa để ăn hay để tắm. Cùng một không gian nhưng âm hưởng có thể thay đổi tuỳ theo chức năng sử dụng. Ngoài ra trong căn hộ tất cả các đồ đạc khác được tính toán chính xác đến từng xăngtimét như trong một cỗ máy, chúng luôn được biến hoá gập lại hay mở ra để khoảng không được tận dụng một cách tối đa nhất.

Vị trí của ngôi nhà nằm trên một khu đất không bằng phẳng nên nó được tổ hợp bởi hai khối phân định rõ rệt. Khối bên dưới được xây thụt vào bốn phía, nó như một bệ đỡ tạo độ phẳng để khối bên trên đặt lên. Việc lựa chọn vật liệu cũng rất hợp lý với cách bố trí này. Phần dưới gần đất và phải tạo được độ chắc chắn nên được làm bằng bêtông, còn phần trên như một cái hộp bay trên nền đất nên kết cấu nhẹ được làm bằng khung thép. Sự phân định về khối cũng là sự phân chia về công năng sử dụng, bên dưới là không gian cho người phục vụ nhà nghỉ, còn bên trên dành cho khách viếng thăm.

Ảnh bên: Bản sàn mở lên biến thành bức tường, nó xác định không gian của từng công năng.

Trọng tâm của đồ án là khối bên trên. Nó tạo ra một không gian ống với 5m chiều rộng và 44m chiều dài. Với hệ khung thép chịu lực đã làm cho không gian bên trong được giải phóng hoàn toàn. Điều đặc biệt ở đây là khối bên trên này được chia làm hai tầng với tầng dưới bị che dấu hoàn toàn bởi sàn nhà. Ở tầng dưới này chứa đựng toàn bộ các công năng phục vụ như bếp, phòng ngủ, phòng tắm, hay phòng đọc sách, để lại tầng trên mở thông suốt dành cho không gian sinh hoạt chung. Khi cần sử dụng chức năng nào thì sàn nhà được dựng lên nhờ một hệ thống piston tạo thành tường ngăn và chính bức tường ngăn này sẽ tạo lập không gian riêng cho chức năng sử dụng đó. Ngoài ra còn một hệ cửa trượt có thể chia không gian sinh hoạt chung làm nhiều phần. Tất cả tạo nên một sự linh hoạt rất lớn, ngôi nhà có thể dành cho một đôi vợ chồng cũng như có thể đón tiếp tới 14 người.

Lúc đó tạo lập không gian kiến trúc được coi như một sự “dàn cảnh”. Đây là nguyên lý mà chính người sử dụng là kiến trúc sư thiết kế không gian của chính mình. Họ trở thành đạo diễn và cũng là diễn viên trong vở kịch của cuộc sống xảy ra trong ngôi nhà. Sự tự do trong việc kiến tạo không gian đã mang đến cho người sử dụng những tình huống bất ngờ. Cuối cùng thì mục đính của kiến trúc vẫn luôn phải tạo ra cho con người những cảm xúc mới.

Mặt bằng ba tầng nhà.

Mặt bằng tự do theo kiến trúc sư Shiregu Ban

Ta sẽ lại nhận thấy sự sử dụng các phần tử kiến trúc như “khối” và “tường” để tạo lập không gian trong hai công trình của KTS Shiregu Ban sau đây. Khác với hai công trình của KTS Gary Chang có thể nói dựa trên tính ứng dụng “kỹ thuật” khi làm chuyển động các phần tử kiến trúc. Ở đây hai công trình của KTS Shiregu Ban hoàn toàn đến từ tính truyền thống.

Ảnh bên: Sự linh hoạt trong vấn đề khai thác không gian theo chiều ngang và chiều dọc còn được nhân lên bởi chiều cao khi mái của các khối nhỏ trở thành bản sàn trung gian. Mục đích của kiến trúc vẫn phải mang lại các cảm xúc mới cho con người.

Kiến trúc sư Shiregu Ban được coi như người tiếp nối thế hệ đi trước như Tadao Ando và Toyo Ito. Ông là một trong những kiến trúc sư ít ỏi của Nhật Bản có thể xây dựng trên đất châu Âu. Trung tâm nghệ thuật hiện đại Pompidou tại thành phố Metz của Pháp được ông thiết kế vừa hoàn thành năm 2010 nằm trong những công trình tiêu biểu đầy tính sáng tạo đã đưa ông lên ngang hàng các kiến trúc sư đương đại đứng đầu thế giới hiện nay.

Khác với Tadao Ando cũng như nhiều kiến trúc sư nổi tiếng thế hệ trước, những công trình của KTS Shiregu Ban không muốn tìm đến một kiểu “dấu ấn” riêng thông qua hình thái kiến trúc hay một vật liệu cụ thể. Mỗi công trình của ông luôn muốn tìm đến một cách biểu hiện với những nguyên lý hoàn toàn mới lạ thông qua hệ kết cấu cũng như vật liệu. Điều mà ông quan tâm nhất là luôn luôn đặt câu hỏi một cách sâu sắc thế nào là “tiêu chuẩn” trong kiến trúc? Nó thực sự có tồn tại hay không?

Ngôi nhà “không tường” được ông thực hiện năm 1996 ở tỉnh Nagano nằm trên một thửa đất dốc. Lợi dụng độ dốc này mà bức tường phía đáy nhà, phần tử nối liền liên tục giữa mái và sàn, được đặt nghiêng tì vào thành dốc. Vì vậy mà hầu hết toàn bộ tải trọng của ngôi nhà truyền trực tiếp vào đây, để lại ba cột thép rất nhỏ ở phía trước chỉ chịu lực theo phương thẳng đứng. Với cách thể hiện như vậy đã đánh mất đi cảm giác kết cấu của ngôi nhà. Nhưng không chỉ dừng lại ở đó, tác giả đã xoá bỏ đi tất cả các phần tử kiến trúc trong nhà. Vẫn bố trí bếp và các thiết bị vệ sinh trên mặt bằng nhưng toàn bộ tường trong nhà được biến thành các tấm cửa trượt, chỉ khi nào cần sử dụng thì mới khép kín lại. Ngôi nhà bị mất đi tất cả các “dấu hiệu” thường gặp của một ngôi nhà bình thường. Lúc đó kiến trúc như bị xoá bỏ, chỉ còn giá trị nghệ thuật là tồn tại ở lại. Ngôi nhà như một tác phẩm nghệ thuật, nghệ thuật xếp đặt (installation).

Ý tưởng thiết kế có thể coi như một ngôi nhà lớn chứa đựng những ngôi nhà nhỏ. Ngôi nhà lớn là một không gian đa chức năng có dạng hình ống với 25m chiều dài và 6,7m chiều rộng. Với hệ kết cấu khung gỗ đã tạo cho mặt bằng của ngôi nhà hoàn toàn giải phóng. Vật liệu tường nhà được tổ hợp bởi ba lớp, lớp ngoài được làm bằng chất liệu sợi thủy tinh và plastic, lớp trong là các tấm nylon mờ có thể tháo ra để giặt khi cần thiết. Ở giữa hai lớp là các túi plastic chứa khí để tránh nhiệt. Sự tổ hợp của các lớp tường đã tạo ra một âm hưởng rất nhẹ nhàng trong nhà khi ánh sáng truyền qua. Cách lấy ánh sáng đó làm cho chúng ta liên tưởng tới những tấm cửa trượt bằng giấy mờ của kiến trúc truyền thống Nhật Bản.

Ảnh bên: Các tấm nylon mờ bên trong có thể tháo ra để giặt. Các phần tử kiến trúc “tạm thời” là đặc tính rất riêng của kiến trúc truyền thống Nhật Bản.

Điều đặc biệt nhất là toàn bộ tổ chức không gian bên trong ngôi nhà. Bốn ngôi nhà nhỏ được dành cho từng cá thể. Dựa trên số đo của tấm chiếu tatami truyền thống (90 x 180cm), hai khối nhỏ dành cho hai con có kích thước 2,7 x 2,7m, còn hai khối to dành cho người lớn có kích thước 2,7 x 3,6m. Bốn khối này được đặt trên các bánh xe nên có thể di chuyển tại bất kỳ nơi nào mà chủ nhân mong muốn. Hơn nữa chúng chúng có thể được sử dụng cho nhiều chức năng khác nhau. Chúng có thể là phòng ngủ, phòng chơi hay phòng hóng mát khi được kéo ra ngoài sân. Ngoài vị trí đơn lẻ, chúng cũng có thể tổ hợp với nhau theo nhiều dạng để tạo ra những không gian lớn hơn, sinh động hơn. Ta gặp lại ở đây một lần nữa nguyên lý “dàn cảnh” đã được thấy ở ngôi nhà nghỉ của KTS Gary Chang. Sự linh hoạt trong vấn đề khai thác không gian theo chiều ngang và chiều dọc còn được nhân lên bởi chiều cao khi mái của các khối nhỏ trở thành bản sàn trung gian. Các điểm nhìn ở trong nhà luôn luôn được thay đổi theo mọi hướng. Chung quy lại ngôi nhà như đã đạt tới sự “cực điểm” của phạm trù tự do.

Với sức sáng tạo đưa ra những ý tưởng “táo bạo” cho cấu trúc không gian cũng như vật liệu, nhưng vẫn không quên đi các giá trị truyền thống và đặc biệt mang đậm tình người, ngôi nhà đã mang lại cho KTS Shiregu Ban giải thưởng “Ngôi nhà xuất sắc nhất thế giới” năm 2002 của hội World Architecture Awards.

Đầu thế kỷ 20 hai kiến trúc sư hiện đại Le Cobusier và Mise van der Rohe đưa ra những khái niệm như “bộ phận nội tạng” hay “khớp nối” để miêu tả các phần tử kiến trúc “khối” và “tường” trong mặt bằng tự do. Điều đó đã gây ra một sự đảo lộn lớn trong hệ tư tưởng của kiến trúc cổ điển. Tiếp bước tinh thần truyền thống hiện đại đó, hai kiến trúc sư Shiregu Ban và Gary Chang mong muốn đi xa hơn khi làm các phần tử này chuyển động trên mặt bằng. Tư tưởng hiện đại không có giới hạn về biên giới, không phân biệt trong nước hay nước ngoài. Hiện đại không chỉ luôn luôn ở trong đầu những người làm công tác sáng tạo mà còn phải đi vào tiềm thức của những người mong mỏi hướng về tương lai.

KTS Vũ Hoàng Sơn