Ashui.com

Đây là tài liệu có mục đích tương đương với tài liệu tôi đã giới thiệu trong bài viết "Phát triển công trình mới trong không gian lịch sử – Bài học từ nước Anh". Tuy nhiên, tài liệu này, do chính phủ Scotland và các tổ chức Historic Scotland và Architecture and Design Scotland soạn thảo, ít đi sâu mô tả ví dụ các công trình điển hình mà tập trung nhiều hơn vào phương pháp thực hành. Cho rằng kỹ năng của người thiết kế là trung tâm của vấn đề, tài liệu giới thiệu một phương pháp luận gồm 4 bước cho quá trình thiết kế, tập trung vào cấu phần của những không gian lịch sử và hướng dẫn cách công trình mới có thể bắt vào những cấu phần ấy để phát triển lên. Tương tự như quan điểm của Anh Quốc, xu hướng hiện nay ở Scotland cũng tránh chỉ ra một phong cách kiến trúc cụ thể cho tất cả trường hợp mà tập trung mô tả những nguyên lý chung để dựa vào đó chúng ta có thể gia tăng khả năng thành công.  

Lưu ý, cách hiểu ‘không gian lịch sử’ bao gồm cả không gian thành thị, nông thôn và cả cảnh quan tự nhiên, bao gồm nhiều hình thức và phạm vi khác nhau như công trình đơn lẻ, nhóm công trình hay cả khu vực. Đồng thời, ‘thiết kế mới’ cũng được định nghĩa là bất kỳ thay đổi nào đối với không gian lịch sử bao gồm xây dựng mới, cải tạo, mở rộng các tòa nhà hay không gian công cộng.

Công trình mở rộng His Majesty’s Theatre, Aberdeen. Thiết kế: LDN Architects, 2005

Không gian lịch sử sẽ đem lại giá trị kinh tế và văn hóa cho công trình mới đặt trong nó. Ngược lại, những thiết kế mới nếu làm đúng cũng sẽ giúp cải thiện không gian lịch sử và trở thành giá trị mới cho thế hệ hiện tại và tương lai, giúp gia tăng bản sắc và cảm nhận tích cực về nơi chốn. Quá trình biến đổi không gian nên được xem là một cơ hội để những thiết kế mới giải phóng được tiềm năng kinh tế và văn hóa của khu vực.

Nói chung, quan điểm của những người soạn thảo là các thiết kế không cần phải tỏ ra rêu phong cũ kỹ để được hòa hợp với không gian quanh chúng. Công trình mới nên phối hợp và kết nối chứ không phải sao chép kiến trúc hiện hữu. Những ví dụ thành công nhất thời gian qua mang nặng tính đương đại, thể hiện được bước phát triển mới trong ngôn ngữ kiến trúc và công nghệ xây dựng. Đương nhiên, một tòa nhà hiện đại nếu không tôn trọng không gian chung quanh thì rất nhiều khả năng sẽ bị đánh giá thấp ở cả hiện tại lẫn tương lai. Cách tiếp cận này ngụ ý rằng một sự tự tin và thành thật trong ngôn ngữ kiến trúc hiện đại sẽ được thế hệ tương lai đánh giá cao.

Tôi khuyến khích bạn đọc tìm hiểu văn bản gốc với tựa New Design in Historic Settings.

Những nguyên lý chung

Mỗi nơi chốn mang trong nó những câu chuyện riêng. Những thiết kế thành công thường xuất phát từ việc tìm hiểu và phân tích kỹ lưỡng bản chất, hình thức và lịch sử của nơi đó. Việc này giúp xác định “ADN” của một nơi chốn, biết được bằng cách nào nó hiện diện ngày hôm nay, những yếu tố nào đã định hình nên nó cũng nhưng nguồn gốc của từng yếu tố đó.

Danh sách gồm 8 yếu tố nêu sau đây giúp người thiết kế và các bên liên quan theo dõi và đánh giá hiệu quả của quá trình thiết kế mà vẫn không hạ thấp vai trò sáng tạo của kiến trúc hiện đại. Người thiết kế nên cân nhắc và cân bằng tất cả những nguyên lý này thay vì chỉ tập trung vào một phía. Việc tiếp cận thiên lệch sẽ khó đảm bảo khả năng thành công của công trình.

Xin lưu ý, mỗi ví dụ tôi giới thiệu trong bài này không nhất thiết chỉ minh họa cho yếu tố tôi đang miêu tả, bạn đọc cần liên hệ chúng với những yếu tố còn lại.

1. Cấu trúc đô thị (Urban structure)

Là cấu trúc chung của khu vực nơi công trình tọa lạc và mối tương quan với những khu vực khác về các khía cạnh như hình thức xây dựng, địa hình, môi trường tự nhiên, không gian mở, các chức năng chủ yếu, đặc đimể chính của mạng lưới giao thông và cơ sở hạ tầng. Cấu trúc của một số khu vực có thể đã bị hủy hoại trong quá trình phát triển trước đây nên cần xem xét việc phát triển lần này như một cơ hội để sửa chữa những tổn hại đã mất.

Câu hỏi gợi ý:

Cấu trúc đô thị của khu vực có thống nhất và rõ ràng không?

Các yếu tố thuộc cấu trúc đô thị có thể hiện thứ bậc rõ ràng không? Chúng có nguồn gốc từ một hay nhiều giai đoạn?

Công trình nằm ở đâu trong thứ bậc đó?

2. Hình thái bố trí không gian đô thị (Urban grain)

Cách sắp xếp, phân bổ không gian xây dựng của các khối nhà và không gian mở xen giữa chúng; hay là tính chất và mức độ phân chia một khu vực thành những vùng, ô phố hay tòa nhà nhỏ hơn. Khái niệm này xem xét không gian chi tiết hơn so với khái niệm cấu trúc đô thị. Nó chú ý đến sự phân bậc của các con đường, sự kết nối về không gian giữa các địa điểm và hình thức giao thông ở nơi đó. Ví dụ, một không gian “đặc” sẽ xuất hiện ở nơi có mạng lưới đường sá nhỏ hẹp với những dãy nhà cao ở hai bên. Công trình mới cần xem xét những mối quan hệ không gian đóng-mở, đặc-loãng, thô-nhuyễn như thế của nhịp điệu xây dựng hiện hữu.

Câu hỏi gợi ý:

Công trình có hòa hợp với hình thái bố trí không gian hiện hữu không?

Có cơ hội nào để đóng góp vào hình thái bố trí không gian hiện hữu, ví dụ như mở ra những khoảng không hay lối di chuyển mới?

3. Mật độ và chức năng

Đây là hai yếu tố ảnh hưởng đến sự đa dạng và sinh động của một khu vực. Tìm hiểu về mật độ (hệ số sử dụng đất, số hộ hay số phòng trên một đơn vị diện tích) và chức năng sử dụng đất giúp xác định khả năng dung nạp và định hướng phát triển mới của khu vực.

Câu hỏi gợi ý:

Mật độ hiện hữu phân bố như thế nào trong khu vực, đặc biệt quanh các nút giao thông công cộng, về phía trung tâm đô thị, công viên và mặt nước?

Tính đa dạng về chức năng sử dụng đất và loại hình nhà ở như thế nào?

4. Quy mô

Bao gồm chiều cao và hình khối của những công trình hiện hữu. Lưu ý, yếu tố này mang tính tương đối tùy theo đối tượng so sánh như chiều cao con người, chiều rộng của con đường hay không gian mở, chiều cao của tòa nhà kế cận, vị trí công trình điểm nhấn hay hướng nhìn chủ đạo. Những căn cứ này cần được thống nhất ngay từ khi bắt đầu khảo sát. Từ đó, các kiến trúc sư có những biện pháp để làm giảm ảnh hưởng quy mô công trình lên cành quan chung, hoặc trong một vài trường hợp, thể tăng quy mô để tạo ra điểm nhấn cần thiết.

Câu hỏi gợi ý:

Chiều cao trung bình của các tòa nhà trong khu vực như thế nào?

Có tòa nhà nào cao đặc biệt không?

Kích thước khu đất có đủ rộng để cần phải chia nhỏ khối nhà ra không? Nếu có thì các tòa nhà hiện hữu có sẵn ví dụ nào không?

Fishmarket Close, Edinburgh. Thiết kế: Richard Murphy Architects, 2002. (Nguồn: Historic Scotland)

Tòa nhà đã thừa kế từ không gian khu vực những chi tiết như mái nhà, hình khổi nhấn mạnh theo chiều dọc và màu sơn trắng. (Nguồn: Bing Maps)

5. Vật liệu và chi tiết

Cần nhận thức rằng vật liệu truyền thống có đóng góp quan trọng vào sự độc đáo của khu vực. Đối với công trình mới, vật liệu chất lượng cao, bền vững, chi tiết và hoàn chỉnh sẽ hòa hợp tốt với vật liệu truyền thống. Sự cân nhắc thận trọng về màu sắc, bề mặt vật liệu, và hoa văn sẽ giúp nâng cao chất lượng thiết kế.

Graham Square, Glasgow. Thiết kế: McKeown Alexander Architects, 1999

Facadism: giải pháp giữ lại mặt tiền công trình và xây dựng mới phần còn lại

6. Cảnh quan

Cân nhắc những đặc điểm địa hình của khu vực. Cảnh quan ở đây không chỉ là yếu tố thiên nhiên mà còn là những dấu ấn của con người như là  những cánh đồng hay di tích khảo cổ.

Trung tâm tưởng niệm và thông tin dành du khách tại Culloden, nơi từng là một chiến trường vào thế kỷ 18. Thiết kế: Gareth Hoskins Architects, 2007. (Nguồn: Bing Maps)

Thiết kế giúp giảm tác động của công trình lên cảnh quan nếu nhìn từ di tích; bãi đỗ xe cũng được giấu kỹ phía sau. (Nguồn: Historic Scotland)

7. Tầm nhìn và hướng nhìn

Tầm nhìn (view) nói đến những cảnh quan rộng mở trong khi hướng nhìn (vista) bị giới hạn giữa hai dãy nhà và có thể bị chắn bằng một điểm nhấn là tòa nhà hoặc yếu tố cảnh quan nào đó. Việc phát triển mới là một cơ hội để phục hồi hoặc mở ra những hướng nhìn đến những điểm nhấn quan trọng trong khu vực.

8. Lịch sử hình thành

Bản đồ, hình ảnh hay sách báo lịch sử là có thể cung cấp những gợi ý tốt cho thiết kế mới cũng như xác định xem những đặc trưng nào cần được phục hồi hoặc phát triển thêm.

Phương pháp

Bước 1: Phân tích

Chọn nhóm thiết kế và tiến hành phân tích không gian lịch sử ngay từ giai đoạn đầu của dự án. Phạm vi khu vực cũng như độ chi tiết khảo sát tùy thuộc vào quy mô và mục đích của dự án. Khâu này phải được thực hiện với đội ngũ có chuyên môn và kinh nghiệm phù hợp để hiểu đúng lịch sử đô thị với những đặc trưng, hoàn cảnh và cảm nhận không gian. Sự đa dạng chuyên môn của nhóm nghiên cứu như kiến trúc, cảnh quan, thiết kế đô thị, khảo cổ và bảo tồn sẽ đảm bảo tính chính xác cao cho khâu này.  Nguyên tắc chung là không nên thay đổi không gian khi chúng ta chưa hiểu rõ những ảnh hưởng của sự thay đổi đó.

Những nguồn tư liệu cần ưu tiên là:

• Văn bản pháp luật cấp quốc gia và địa phương

• Quy hoạch bảo tồn

• Bản đồ lịch sử và bản đồ hiện đại

• Quan sát thực địa

• Tài liệu lưu trữ

• Lời kể từ nhân chứng lịch sử

Bước 2: Đánh giá

Kết quả thu được ở Bước 1 (thông tin, hình ảnh, bản đồ) được xếp loại theo tầm quan trọng để đánh giá ảnh hưởng của từng yếu tố đã khảo sát đối với dự án và thể hiện bằng một báo cáo với những minh họa rõ ràng để giúp các bên liên quan hiểu rõ hơn lịch sử và những đặc trưng khu vực. Một vài khu vực có thể cho phép thay đổi nhiều hơn những khu vực còn lại và báo cáo cũng phải làm rõ điều này.

Bước 3: Thực hiện

Chuyển những thông tin thu được sau khảo sát và đánh giá thành một giải pháp cho định hướng thiết kế với căn cứ rõ ràng. Sản phẩm của bước này là một báo cáo chỉ ra định hướng, ý tưởng, mục đích và nguyên lý của thiết kế cho công trình mới. Văn bản này phải là một phần được quy định trong hồ sơ thực hiện dự án.

Bước 4: Tham vấn

Tham vấn công chúng và các bên liên quan. Hình thức trình bày phải súc tích, dễ hiểu và phù hợp với đối tượng mục tiêu./.

Nguyễn Thanh Việt (dịch và tổng hợp /dothivietnam.org)