Ashui.com

Đó là trăn trở của GS.KTS Hoàng Đạo Kính (ủy viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia) - người đã làm bảo tồn từ năm 1971, trực tiếp tham gia trùng tu di tích trong bốn thập kỷ. 

Trò chuyện với Tuổi Trẻ, ông nói: “Hiện nay số lượng di tích đã được công nhận quá lớn. Cấp quốc gia lên tới gần 3.200 di tích (theo số liệu của Cục Di sản văn hóa tính đến hết năm 2013), nhiều hơn số di tích được công nhận ở các nước có di sản văn hóa đồ sộ. Đó là chưa kể đến di tích cấp tỉnh, thành phố. Di tích cấp quốc gia đặc biệt cũng đang tiến tới 100. Xu hướng lâu nay là vận động “lên đời” cho di tích: di tích cấp tỉnh, thành phố thì lên cấp quốc gia; quốc gia thì lên quốc gia đặc biệt; rồi quốc gia đặc biệt thì cố vươn lên tầm quốc tế. Tất cả dẫn đến nạn lạm phát về nhìn nhận giá trị, lạm phát về việc công nhận di tích. Chúng ta xếp hạng di tích quá tràn lan, quá vung tay. Không phải mọi cái thuộc về dĩ vãng đều là di tích”.  

Giáo sư Hoàng Đạo Kính. (nguồn: Ashui.com)

Nhìn nhận một cách thẳng thắn, ông đánh giá như thế nào về khả năng thực tế cứu vãn và giữ gìn lâu dài số lượng di tích đồ sộ như vậy?

GS Hoàng Đạo Kính: - Hãy làm một phép tính đơn giản như sau: ta có khoảng 3.200 di tích quốc gia. Nếu đầu tư tối thiểu cho một dự án trùng tu di tích là 10-20 tỉ đồng thì cần tới 32.000-64.000 tỉ đồng. Câu hỏi rất lớn đặt ra là: Tiền ở đâu? Thực tế để trùng tu và tôn tạo một di tích hiện nay, con số lên tới 50-100 tỉ đồng. Thậm chí, tiền tu bổ còn cao hơn cả tiền xây dựng ban đầu. Trong trùng tu, nguồn tiền từ Nhà nước là chính, còn nguồn xã hội hóa thì hạn chế. Do đó, rõ là ta không thể có hàng vạn tỉ đồng để đầu tư cho trùng tu, bảo trì di tích với số lượng hàng ngàn như vậy. 

Ta cũng không thể nào có đủ nguyên vật liệu truyền thống để trùng tu tất cả di tích đã xếp hạng. Trong 3.200 di tích thì 1.500 là di tích kiến trúc nghệ thuật, đòi hỏi 100% phải dùng gỗ tứ thiết (đinh, lim, sến, táu). Chưa kể các di tích lịch sử khác hầu hết cũng phải dùng gỗ tứ thiết. Tiếp tục phép tính: một di tích trung bình dùng tới 20-30m³ gỗ, thì chỉ riêng di tích kiến trúc nghệ thuật sẽ cần tới 30.000-45.000m3 gỗ tứ thiết. Vậy, số gỗ đó lấy ở đâu ra khi ở VN gỗ tứ thiết đã cạn kiệt. Ở các nước láng giềng, hoặc ngay cả Nam Phi nguồn cung ứng cũng không phải vô tận.

Như vậy cả về tiền, về nguồn vật liệu, việc trùng tu cứu vãn và trùng tu bảo tồn khối lượng di tích đã được xếp hạng là hoàn toàn bất khả thi. Những gì làm được quá nhỏ so với nhu cầu. 

Mặt khác, chúng ta không có đủ nghệ nhân, thợ giỏi để trùng tu theo đúng truyền thống và khoa học cho hàng nghìn di tích. Bây giờ nghệ nhân, thợ giỏi quá hiếm! Và những ai, những cơ quan nào sẽ có khả năng và đủ sức, đủ tầm quản lý kỹ thuật trùng tu, nhất là với số lượng lớn, trải rộng khắp nước như thế? Bộ VH-TT&DL, Cục Di sản văn hóa chăng? Làm sao có thể chỉ dẫn, hướng dẫn, kiểm tra việc trùng tu, tôn tạo? Vì vậy, xét về mặt kỹ thuật trùng tu và quản lý cũng không khả thi nốt. 

Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế đang tiến hành phục hồi phần mái phía bắc Phu Văn Lâu bị sập sáng 15/5 với tổng mức đầu tư gần 100 triệu đồng, dự kiến hoàn thành ngày 5/6 (Ảnh: Thái Lộc) 

Vậy thưa ông, trong tất cả những sự bất khả thi ấy, việc bảo tồn những tinh hoa của di sản văn hóa dân tộc liệu còn bao nhiêu phần trăm cơ hội?

- Muốn việc bảo tồn tinh hoa di sản văn hóa dân tộc trở thành khả thi thì trước tiên phải tổng rà soát lại việc công nhận di tích. Đã đến lúc phải chấm dứt quá trình “nâng đời” cho di tích. Một khi “lạm phát” di tích thì việc bảo tồn trở thành bất khả thi. Tiếp đó, phải xác định cho được danh sách những tinh hoa của di sản văn hóa vật thể dân tộc trên các cơ sở như: giá trị kiệt xuất, tiêu biểu, có một không hai; có khả năng thực tế để bảo tồn, trùng tu; có thể đảm bảo việc bảo tồn, trùng tu tôn tạo bắt buộc theo bài bản khoa học. Danh sách ấy phải gọn hơn nhiều. Nếu cứ ôm đồm là đứng trước nguy cơ mất mát. 

Bên cạnh đó, phải xây dựng các quy chế cụ thể trong ứng xử với di tích theo các thang bậc khác nhau. Với di tích là tinh hoa phải bảo tồn như thế nào, với di tích nói chung, với di tích đang hoạt động phải bảo tồn ra sao. Bởi vì các di tích đang sống thì phải để cho nó thở, tức là vừa giữ vừa phát triển tiếp nối. Không thể để hàng trăm ngôi chùa, ngôi đền đang sống bình thường mà vẫn phải đứng yên như cũ. Thực tế ta cũng không tài nào bắt chúng đứng yên, nên xác định ở các di tích sống này cái gì phải giữ nguyên, cái gì có thể bổ sung hoặc thay đổi. 

Cần dứt khoát không ứng xử với các di tích như với các công trình xây dựng cơ bản. Ví dụ, cần phải có quy chế riêng, đơn giá riêng, thợ chuyên nghiệp, làm rõ sự khác biệt giữa trùng tu với xây dựng. Rất nhiều cuộc trùng tu lại bị đánh đồng với xây dựng cơ bản dẫn đến di tích bị “cải lão hoàn đồng”. Rốt cuộc cứu mà hóa triệt. 

Tôi cho rằng chúng ta không thể bảo tồn tràn lan. Phải bảo tồn khả thi, căn cơ. Phải nhìn vào những khả năng thực tế mà lo toan việc bảo tồn. Nếu cứ làm như hiện nay thì khả năng mất nhiều hơn là giữ. Bảo tồn mà không giữ lại được những giá trị gốc thì mọi thứ trở nên vô nghĩa. 

Hà Hương (Tuổi Trẻ /thực hiện)