Thiết kế: Phan Thanh Tín – sinh viên Trường Đại học Bách Khoa TP. Hồ Chí Minh
Giảng viên hướng dẫn: TS.KTS Nguyễn Quốc Vinh
Vùng Bảy Núi (An Giang) là khu vực có giá trị văn hóa và sinh thái đặc biệt, nơi cộng đồng người Khmer đã gắn bó với cây thốt nốt trong đời sống lao động, tín ngưỡng và sản xuất qua nhiều thế hệ. Nghề nấu đường thốt nốt là một biểu tượng của tri thức bản địa, thể hiện tinh thần lao động cần cù và bản sắc dân tộc đặc trưng của người Khmer vùng Tây Nam Bộ.
Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa, biến đổi khí hậu và xu hướng lao động rời quê đã khiến nghề truyền thống này dần bị mai một. Việc bảo tồn, phát huy giá trị nghề thốt nốt trở thành nhu cầu cấp thiết, không chỉ ở góc độ kinh tế mà còn ở khía cạnh gìn giữ di sản văn hóa phi vật thể.
Từ thực tế đó, đồ án “Trung tâm nghiên cứu và quảng bá làng nghề đường thốt nốt của đồng bào dân tộc Khmer vùng Bảy Núi” được đề xuất nhằm hình thành một mô hình kiến trúc cộng đồng bền vững, tích hợp các chức năng nghiên cứu, quảng bá, đào tạo và du lịch trải nghiệm. Công trình hướng đến việc bảo tồn nghề truyền thống, phát triển sinh kế địa phương, đồng thời lan tỏa các giá trị văn hóa Khmer trong thời đại mới.
Tiến bộ
Dự án thể hiện định hướng ứng dụng công nghệ hiện đại trong bối cảnh địa phương, thông qua việc kết hợp tri thức bản địa và các giải pháp thiết kế bền vững, cụ thể như sau:
- Ứng dụng công nghệ BIM và GIS để phân tích địa hình đồi dốc, hướng nắng, hướng gió và hệ thống thoát nước tự nhiên, từ đó tối ưu hóa bố cục không gian, chiếu sáng và thông gió tự nhiên cho công trình.
- Giải pháp kết cấu lai tre – gỗ – thép nhẹ (Hybrid Frame) được lựa chọn nhằm tăng khả năng linh hoạt, giảm tải trọng, đồng thời dễ dàng tháo lắp, bảo trì và mở rộng theo giai đoạn phát triển của làng nghề.
- Hệ mái lá thốt nốt tích hợp công nghệ sinh thái: kết hợp thu – lọc nước mưa, thông gió chéo và làm mát thụ động, vừa duy trì hình ảnh truyền thống, vừa tạo hiệu quả năng lượng cao.
- Tái sử dụng vật liệu sinh học địa phương (lá, bẹ, xơ thốt nốt, đá Tà Pạ, tre) giúp giảm phát thải carbon, tiết kiệm chi phí và nâng cao tính bản địa trong ngôn ngữ kiến trúc.
Những giải pháp này thể hiện tính tiến bộ của dự án trong việc chuyển hóa di sản địa phương thành nền tảng cho phát triển công nghệ xanh, bền vững và thích ứng khí hậu.
Tích hợp
Dự án được định hướng theo tư duy thiết kế tích hợp (integrated design thinking), trong đó kiến trúc, cảnh quan, văn hóa và con người được xem như những thành tố tương tác trong cùng một hệ sinh thái.
- Thiết kế thích ứng địa hình: Công trình được bố trí theo triền đồi tự nhiên, tạo nhịp cao độ mềm mại, giảm khối tích xây dựng và đảm bảo sự hài hòa với cảnh quan núi rừng Bảy Núi.
- Phương pháp xây dựng cộng đồng: Dự án khuyến khích sự tham gia của người dân Khmer, nghệ nhân địa phương và sinh viên kiến trúc trong các giai đoạn khảo sát, thi công và vận hành, hướng tới mô hình kiến trúc cộng đồng bền vững.
- Tổ chức không gian đa chức năng: Các khối công trình được sắp xếp xoay quanh sân lễ hội trung tâm – lấy cảm hứng từ cấu trúc “phum sóc Khmer”. Các khối chính gồm:
- Khu nghiên cứu và phát triển sản phẩm đường thốt nốt
- Khu trưng bày và quảng bá văn hóa – nghề truyền thống
- Khu đào tạo – giáo dục – du lịch trải nghiệm
- Khu cảnh quan sinh thái và ươm giống cây thốt nốt
- Tích hợp cảnh quan và sinh thái: Hệ cây thốt nốt, ruộng lúa, hồ nước và đá Tà Pạ được tổ chức thành hệ vi khí hậu tự nhiên, góp phần giảm xói mòn, tăng độ ẩm và điều hòa nhiệt độ môi trường.
Cách tiếp cận này thể hiện tính tích hợp trong tư duy thiết kế – khi công trình không chỉ là sản phẩm của kiến trúc, mà còn là sự kết hợp giữa văn hóa, cộng đồng và sinh thái địa phương.
Tiềm năng
Dự án mang tiềm năng trở thành mô hình phát triển cộng đồng – du lịch – văn hóa bền vững cho vùng Bảy Núi, với ba giá trị cốt lõi:
- Kinh tế: Hình thành chuỗi giá trị khép kín giữa nghiên cứu, sản xuất, quảng bá và du lịch, góp phần gia tăng thu nhập, tạo việc làm, giảm tình trạng di cư lao động.
- Văn hóa – xã hội: Gìn giữ nghề truyền thống, phục dựng các nghi thức và lễ hội Khmer, đồng thời khơi dậy tinh thần tự hào và ý thức bảo tồn di sản trong cộng đồng.
- Giáo dục – đào tạo: Trung tâm hoạt động như một trường học mở, nơi sinh viên, nghệ nhân, nhà nghiên cứu và du khách có thể học hỏi và chia sẻ tri thức về nghề, về môi trường và về kiến trúc bản địa.
- Phát triển bền vững: Dự án định hướng nhân rộng mô hình cho các làng nghề khác ở vùng đồng bằng sông Cửu Long, đóng góp cho chiến lược phát triển bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu.
Nhờ đó, công trình không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc mà còn mang ý nghĩa xã hội sâu sắc – kiến trúc phục vụ cộng đồng và phát triển vùng di sản.
Kết luận
“Trung tâm nghiên cứu và quảng bá làng nghề đường thốt nốt” là biểu tượng của sự giao hòa giữa truyền thống và đổi mới, giữa thiên nhiên và con người. Thông qua tư duy kiến trúc tiến bộ, giải pháp tích hợp và tầm nhìn bền vững, đồ án không chỉ bảo tồn một nghề truyền thống, mà còn khơi dậy tinh thần tự cường của cộng đồng Khmer – những người con của vùng đất Bảy Núi.
“Từ hạt giống văn hóa Khmer, một thế hệ kiến trúc mới đang nảy mầm – mang trong mình khát vọng vươn lên từ chính quê hương mình.”
